Friðarvit

Hér er prédikun Bjarna við aftansöng á gamlárskvöldi 2008 kl. 18:00


Við sungum hér hið þekkta ættjarðarljóð „Hver á sér fegra föðurland” þar sem því er lýst hvernig þjóðin “lifir sæl við ást og óð og auð, sem friðsæld gaf.” Og sú ósk er látin í ljósi að áfram megi hún una við „heita brunna, hreinan blæ og hátign jökla, bláan sæ,” og einkenni hennar verði þau að hún sé „grandvör, farsæl, fróð og frjáls - við ysta haf.” 

- „Ættjarðarljóð fara íslendingum illa,” skrifaði Halldór Laxness í bók sinni Grikklandsárinu „því eingin þjóð hefur svo kunnugt sé spilt Íslandi viljandi af annarri eins hörku heimsku og heiftúð og vér sjálfir, ekki einusinni danakonúngar.” (Halldór Laxness, Grikklandsárið, 17. k. 1980) Víst má telja að þessi orð sem rituð voru við upphaf 9. áratugarins hljómi með meiri alvöru í eyrum okkar nú en þá er þau fyrst voru rituð. 

- Ættjarðarljóð fara íslendingum illa.

Þess er minnst að er síðari heimstyrjöldinni lauk árið 1945 safnaðist fólk saman á Austurvelli við Alþingishúsið. Þar urðu fleyg orð eins stjórnmálaskörungs okkar er lýsti þeirri von og bæn að þeir sem unnið hefðu stríðið mættu og bera gæfu til að vinna friðinn. Var þjóðarsálin svo einhuga í friðarvilja sínum og andúð á öllu stríðsbrölti á þessum árum að við urðum ekki stofnaðilar að Sameinuðu þjónunum þetta sama ár, þar sem skilyrðin voru þau að lýsa yfir stríði á hendur Japönum og Þjóðverjum. Ísland gekk hins vegar til liðs við Sameinuðu þjóðirnar ári síðar.Er hin umdeilda ákvörðun var tekin um aðild Íslands að varnarbandalagi Nató-þjóða þremur árum síðar var það gert með fyrirvörum um að haldinn yrði sá sáttmáli sem aðildarríki Sameinuðu þjóðanna höfðu skuldbundið sig að virða, en samkvæmt honum er ríkjum óheimilt að beita valdi gegn öðrum ríkjum nema í brýnni sjálfsvörn (51. grein sáttmálans) eða samkvæmt skýrri heimild Öryggisráðsins (42. grein sáttmálans).

Fimmtíu árum síðar rufum við heit okkar, Íslensk þjóð, er við vorum aðilar að sprengjuárásum Nató í þeim átökum sem þá stóðu á Balkanskaganum. Í fyrsta sinn í sögu okkar litla lands rann blóð í okkar umboði árið 1999.

„Slíðra sverð þitt!” skipaði Jesús lærisveini sínum Pétri og bætti við: „Allir sem sverði bregða
munu fyrir sverði falla.” (Matt. 26.52) Hér gefur ritningin okkur glugga til að horfa út um. - Allir sem sverði bregða munu fyrir sverði falla! Friður og farsæld ávinnst ekki með stáli og blýi. Sverðslaginu, sprengjuregninu fylgir ógæfa sjálfum þeim sem það veitir. Í dag sjáum við flest og viðurkennum að með aðild okkar að Íraksstríðinu snemma á þessum áratug var friðarhugsjón okkar ungu þjóðar loks svikin með þeim hætti sem aldrei verður afmáð. Með þögn sinni og viðbragðaleysi samþykkti þjóðin gjörðir ráðamanna sinna enda var hún þá þegar orðin fullur þátttakandi í því andrúmi græðgisvæðingar sem nú hefur leitt okkur fram til háðungar andspænis öllum þjóðum og ekki þarf að fjölyrða um.

Hver á sér fegra föðurland,
með fjöll og dal og bláan sand,
með norðurljósa bjarmaband
og björk og lind í hlíð?
Með friðsæl býli, ljós og ljóð,
svo langt frá heimsins vígaslóð.
Geym, drottinn, okkar dýra land
er duna jarðarstríð.

Nú hljómar þessi þjóðræknissálmur sem háðvísa í eyrum hvers hugsandi Íslendings. Það þurfti ekki Jesú Krist til að segja þann einfalda sannleika að hver sem sverði bregður muni fyrir sverði falla. Það þarf bara heilbrigða skynsemi til að skilja að enginn vinnur stríð. Stríð ber alltaf í sér ósigurinn því eðli þess er að stela og slátra og eyða lífinu og lífið er bara eitt og við erum hluti af því öll. Við öndum að okkur sama súrefni, búum við sama haf, erum einnar ættar.

Hver á sér meðal þjóða þjóð,
er þekkir hvorki sverð né blóð
en lifir sæl við ást og óð
og auð, sem friðsæld gaf?
Við heita brunna, hreinan blæ
og hátign jökla, bláan sæ,
hún uni grandvör, farsæl, fróð
og frjáls - við ysta haf.

Ef við höfum enn snefil af þeirri íslensku samvitund sem við eitt sinn áttum, áður en trúin á markaðinn og hernaðinn, aflsmunina og yfirburðina hóf innreið sína í vitund okkar. Ef við eigum eitthvað eftir af sannri mennsku þá grætur hjarta okkar þegar þessi orð eru flutt, og háðungin sem þau bera rennur um hverja taug.Skáldið sér og veit að farsæld þjóðarinnar og auður hennar byggir á friðsæld. Friðsæld! “Hver á sér meðal þjóða þjóð sem þekkir hvorki sverð né blóð?” Þeirri spurningu getur íslensk þjóð ekki lengur svarað. Þennan söng getum við ekki framar sungið nema til þess að gráta horfið sakleysi. Þeir viðskiptahættir sem nú hafa fallið um sjálfa sig eiga rætur í herskárri afstöðu til lífsins og umhverfisins. Stolt og heimsk töluðum við um útrásarvíkinga, eins og víkingamenningin hefði verið eitthvað annað en bleyðuskapur. Við skulum átta okkur á því að strandhögg forfeðra okkar voru það sem í daglegu tali heitir fjöldamorð, nauðganir og rán. Í stað heiðarlegrar atvinnu var setið um vopnlausan friðsaman almenning og líf þeirra lagt í auðn. Það var öll rómantíkin. Svo báru menn gæfu til að leggja niður vopn í þessu landi. Sturlungaöld lauk, blóðþorstinn svíaði frá og menn tömdu sér frið.

Ef lausn lífsgátunnar væri fólgin í aflsmunum þá væri nú lífið einfalt. Ef fallþungi manna eða raddstyrkur, fjárstyrkur þeirra eða annar sýnileiki persónunnar réði sannleikanum og réttlætinu væri einfalt að vera maður í þessum heimi. En það er ekki svo. Hversu mörg kerfi sem við smíðum í viðleitni okkar til að hliðra okkur hjá flækjum tilverunnar þá sitjum við samt alltaf á endanum uppi með verkefni lífsins. Kommúnismi eða sósíalismi dugir ekki. Nasisminn reyndist ferlega. Kapitalisminn fer heldur ekki á leiðarenda, markaðurinn mun aldrei taka af okkur ómakið hversu mjög sem við þráum lausn frá því krefjandi og kvíðvænlega verkefni sem heitir þjóðfélag eða menning. Við búum alltaf með fólki og erum alltaf í núningi við náttúruna, hversu mjög sem við leitumst við að vera í friði fyrir öllu og öllum. Á endanum erum við alltaf þar sem Íslensk þjóð stendur í dag; andspænis kröfunni um skynsemi. Lífið krefst þess að við beitum skynsemi okkar. Vits er þörf. „Sá sem er seinn til reiði er betri en kappi og sá sem stjórnar geði sínu er meiri en sá sem vinnur borgir.”(Orðskv. 16. 32.) Þetta stendur skráð í hinum fornu Orðskviðum Salomons og ber því vitni að menn hafa lengi vitað hinn einfalda sannleika um heimsku hernaðarins og það að friðarvit er leiðin til auðs og farsældar. Í spádómsbók Jesaja er Messías kynntur til sögunnar, - hann sem koma skal: „Og hann mun dæma meðal lýðanna og skera úr málum margra þjóða. Og þær munu smíða plógjárn úr sverðum sínum og sniðla úr spjótum sínum.”

Þvílíkt snilldarráð og blessun þegar þjóð öðlast það friðarvit að hún umbreytir hernaðarmætti sínum í græðandi afl; gerir plógjárn úr sverðum og sniðla úr spjótum! Og spámaðurinn lýsir friðarmenningu framtíðarinnar og segir: „Engin þjóð skal sverð reiða að annarri þjóð og ekki skulu þær temja sér hernað framar.” (Jes. 2.4.)
Já, menn temja sér hernað og þeir temja sér frið. Þannig er það. Einfaldast er þó að láta haukana ráða hverju sinni því þeir eru svo sannfærðir. Í þeirra augum er allt annað hvort eða; menn eru ýmist vinir eða óvinir, góðir eða vondir, svartir eða hvítir, Palestínumenn eða Gyðingar. En sá sem hefur friðarvit veit og sér að veruleikinn er einn og við erum öll aðilar að honum í fjölbreytileika okkar.

Íslensk þjóð hefur tapað sakleysi sínu. Syndafallið hefur átt sér stað og hún skynjar nekt sína líkt og Adam og Eva í garðinum forðum. Út rekin úr Edensgarði hins unga lýðveldis stöndum við í blygðun okkar með blóðugar hendur og það verður ekki horfið aftur heim. „Hver á sér fegra föðurland” er ónýtt ljóð og lag, háðungarsálmur, öfugmæli.

Er syndafallið var orðið að veruleika í sögunni um Adam og Evu segir svo: “Og Drottinn Guð gerði skinnkyrtla handa Adam og konu hans og lét þau klæðast þeim. [...] Og Drottinn Guð lét manninn fara úr aldingarðinum Eden til þess að yrkja jörðina sem hann var tekinn af.” (1. Mós. 3.21,23)Þannig tjáir helgisögnin þá vitneskju að Guð veiti okkur syndugum mönnum skjól ef við viljum við því taka og ljái striti okkar merkingu á jörðinni. Vörn okkar og skjól birtist í mörgu. Ekki síst í þeim háttum sem við temjum okkur er við hlýðum á visku Guðs Orðs og reynum að vera skynsöm, efla með okkur friðarvit og friðarmenningu í anda frelsarans Jesú.

Guð gefi Íslenskri þjóð að endurheimta sjálfa sig svo að strit hennar öðlist merkingu að nýju.

Amen.

Biskupinn og allt hans hyski

Það er merkileg upplifun að tilheyra stétt sem nefnd er hyski í leiðara dagblaðs eins og raun varð á í Fréttablaðinu í gær.  Í framhaldi af þeirri nafnbót langar okkur að koma að nokkrum orðum.

Nú gerist það að allar stofnanir og kerfi samfélags okkar standa undir gagnrýnu ljósi.  Íslenskt þjóðfélag er að ganga í gegnum óhjákvæmilega sjálfsskoðun þar sem snúa þarf við öllum steinum í fjöru menningar okkar, endurmeta gildi og samhæfa göngulag þjóðarinnar upp á nýtt. Í því ferli gildir það jafnt um Þjóðkirkjuna sem aðrar grunnstoðir samfélags okkar að meta þarf stöðu hennar og hlutverk.

Ríkið er samstarfsvettvangur almennings þar sem vaka skal yfir almannaheill.  Þegar veraldlegt samfélag og yfirvöld taka afstöðu til trúfélaga og þess rýmis sem þau skulu hafa á almannavettvangi á fyrst og síðast að spyrja að einu.  Spyrja skal hvort viðkomandi trúfélög efli félagsauð.  Félagsauður er mælanleg gæði.  Hann varðar trúnaðinn í samskiptum fólks og þær væntingar sem við berum hvert til annars.  Þegar menn telja sig hafa ástæðu til að treysta náunga sínum og finnst að óhætt sé að reiða sig á kerfi og stofnanir samfélags síns þá heitir það félagsauður.  Hið veraldlega hlutverk allra trúarbragða er að auka félagsauð og ríkið verður að gera þá kröfu til skráðra trúfélaga að starf þeirra leggist á árar í þágu almannaheilla.  

Kristin kirkja er ekki til sjálfrar sín vegna.  Hún lifir og starfar í þágu þess samfélags sem hún þjónar.  Samfélagið á allan rétt að vísa kirkjunni út, kjósi það að gera það.  Kirkja Jesú frá Nasaret áskilur sér engan rétt en bendir í sífellu á þann rétt sem allir menn eiga.  Á tungutaki Biblíunnar heitir sá réttur Guðsbarnaréttur en í daglegu tali notum við hugtakið mannréttindi til að lýsa sömu vitneskju.  

Við megum ekki gleyma því að gera vissan greinarmun þegar við tölum um kirkju Krists í einu orðinu og Þjóðkirkju Íslands í hinu.  Þjóðkirkjan er, eins og allar kirkjudeildir, mannleg stofnun sem sett er til að þjóna kristninni, þjóna kirkju Jesú.  Þjóðkirkjan þarf aðhald frá samfélaginu og samfélagið þarf líka aðhald frá Þjóðkirkjunni, svo framarlega sem Þjóðkirkjan stendur sig í stykkinu.  Á hverjum tíma verður samfélagið að dæma um kirkjuna, hvort hún sé til gagns eða ekki.  Gagnvart kirkjunni á hið veraldlega samfélag allan rétt og kirkjan gæti ekki sótt rétt sinn af hörku, jafnvel þótt hún ætti hann að lögum.  Kirkja sem lögsækti samfélag sitt væri eins og foreldri sem lögsækir börn sín.  Samt stendur kirkjan ekki undir dómi manna og sækir ekki tilverurétt sinn til veraldarinnar.  Hún trúir því að hún sé sett af Guði, send af Guði. Þessi trú er líka tilfinning.  Rétt eins og foreldrar trúa og finna að þeir eru handa börnum sínum en börnin eru ekki handa þeim.  Þess vegna syngjum við sálma í kirkjunni sem segja m.a.:  "Kirkjan er oss kristnum móðir..."  Þessi vitund er hluti af sjálfsvitund kirkjunnar á öllum öldum.  

Það má og það verður að gagnrýna Þjóðkirkjuna.  Enginn einn getur talað fyrir hennar hönd. Þjóðkirkjan er samfélag hún er samvitund.  Hún er eins og aldrað foreldri sem veit að það getur ekki og má ekki segja fullveðja börnum sínum fyrir verkum.  Þegar þau velja að koma til hennar þá gera þau það á forsendum barnaréttarins, mannréttindanna.  Við (elhús)borð Kirkjunnar eigum við öll sama rétt og þar kemur enginn til að kenna öðrum.  Kirkjan vill ekki og má ekki hafa völd, hún kann bara að biðja og blessa, óska góðs og vona hið besta.  Hvert orð sem fellur inni í helgidóminum, hvort sem þar tala opinberir kennimenn eða aðrir, verður að vega og meta. Gagnrýna.  Enginn á síðasta orðið í kirkjunni, enginn nema Jesús Kristur.  Þetta er m.a. það sem átt er við þegar sagt er:  "Ég trúi á heilagan anda, heilaga almenna kirkju,..." Hagsmunir kristinnar kirkju á hverjum tíma eru þeir einir að fá að vera til staðar fyrir fólk.  Form þeirrar nærveru er í sjálfu sér aukaatriði.  Þjóðkirkjufyrirkomulagið hefur lengi reynst vel og átt drjúgan þátt í því að viðhalda félagsauði í landi okkar.  En það er ekki gallalaust.  Það felur m.a. í sér þá hættu að starf kirkjunnar birtist fólki í mynd einhverskonar forræðishyggju eða þröngvunar.  Kostirnir liggja í því að jöfnuður og samhljómur skapast í þeirri mikilvægu þjónustu sem trúarstofnunin veitir og allur almenningur finnur sig heima í öruggu og sanngjörnu andrúmslofti...  ef Þjóðkirkjan stendur sig í stykkinu.  

Við þurfum öll að standa okkur í stykkinu hvort sem það eru trúfélög, menntastofnanir, heilbrigðisstofnanir, fiskvinnslufyrirtæki, löggæslan, Veðurstofan, fjölmiðlar eða hverjar aðrar stofnanir samfélagsins sem njóta krafta okkar.  Okkur ber öllum að vanda okkur.  Sem einstaklingar og sem fagmenn berum við sameiginlega ábyrgð á félagsauði þjóðarinnar og megum ekki falla í þá gryfju að brjóta hann niður í átökum og stælum.  Leiðarar dagblaðanna gegna mikilvægu hlutverki í því að vera öruggur og sanngjarn vettvangur þar sem trúnaði er ekki brugðið við almenning heldur vandlega gætt að rökum í hverju máli og almenn kurteisi viðhöfð.

Kyrrðin eins og á fjöllunum

Hér er komin ræða okkar hjóna á aðfangadegi.
Bjarni flutti hana við aftansöng kl. 18:00 í Laugarneskirkju og Jóna Hrönn kl. 23:00 við miðnæturguðsþjónustu í Garðakirkju.


Þú gengur inn í rökkvað gripahúsið. Augun er lengi að venjast myrkrinu en þú finnur ilminn af heyi og frá dýrunum heyrist jórtur og andardrátur. Er þú hefur náð að greina útlínur kemur þú auga á þau innar. Þau hafa tekið jötuna traustataki og búið nýfæddu barni hvílu. Hún situr með barnið í fangi sínu og leggur það á brjóst. Hann stendur álútur hjá. Augu þín dragast að hvítvoðungnum sem liggur vær á brjósti. Fæðingin er að baki. Barn og foreldrar hvílast í þögn og feginleika yfir sigri lífsins. Útifyrir veggjum fjárhússins er heimurinn með öllum sínum lokuðu dyrum. En yfir vægðarlausri veröld stendur himinn opinn...
„hverfur nætursorti,
og himneskan ljóma af sjörnu ber.
..
Sjá konungur englanna fæddur er.”

Hér stendur þú í kyrrðinni og allt er heilagt.
Þegar barn er fætt og tekur sín fyrstu andartök stendur tíminn í stað.

Kyrrðin, eins og hún var.
Kyrrðin, eins og á fjöllunum.
Hingað leitar hún enn
meðan öll borgin sefur.

Litla stund
eftir að ljósin slokkna
áður en sólin rís
seytlar hún fram, streymir
litla stund
eins og lind upp úr jörðinni.
Hannes Pétursson

- Kyrrðin eins og á fjöllunum.
Varirnar sem hér nærast á móðurbrjósti eru ómálga enn. Hér teiga þær næringu sína þessar varir sem mæla munu fram þau orð sem síðar munu næra lífs- og sannleiksþorsta mannkyns.
„Sælir eru fátækir í anda, því þeirra er himnaríki.
Sælir eru syrgjendur, því að þeir munu huggaðir verða.
Sælir eru hógværir, því þeir munu jörðina erfa.
Sælir eru þeir sem hungrar og þyrstir eftir réttlætinu því þeir munu saddir verða.” ...„Allt sem þið gerðuð einum minna minnstu bræðra, það hafið þið gert mér.” ... „ „Í heiminum hafði þér þrenging, en verið hughraust ég hef sigrað heiminn.”

Þú greinir fálmandi hreyfingar örsmárra handa sem enn kunna ekki að grípa. Þessar hendur eiga eftir að snerta hina óhreinu og þjáðu sem enginn vill snerta. Þær eiga eftir að líkna og lækna. Og þær eiga líka eftir að hrinda um borðum víxlara og stólum dúfanasala, framkvæma réttlæti. Þessar sömu hendur munu brjóta brauðið og rétta kaleikinn áður en þær verða yfirbugaðar og reknar í gegn, festar á kross, af því að það er ekki pláss í veröldinni fyrir sannleikann, réttlætið og miskunnsemina.

Frá fyrstu stundu er krossinn nálægur þessu barni sem liggur við móðurbrjóst. Þessar smáu hendur munu um ókomnar aldir framkvæma réttlæti, halda vernd yfir öllum sem ekki eiga skjól.

Hefur þú haldið nöktu nýfæddu barni upp að brjósti þér? Klætt lítinn líkama varlega í mjúkar flíkur og gætt þess að fingur og tær smjúgi létt um ermar og skálmar? Þegar þú andar að þér ilmi barnsins er eitthvað sem vaknar inni í þér. Eitthvað sem alltaf var þarna og dvelur í hverri mannlegri sál. Það er samstaðan með lífinu. Í návist barnsins verður höndin þín styrk og mjúk.

Þegar María hefur laugað fæðingarblóðið úr dökku hári drengsins síns og þerrað líkama hans vefur hún hann reifum og leggur hann í jötuna. Þeirrar stundar mun hún síðar minnast er særður líkami hans er vafinn línblæjum með ilmjurtum á Golgatahæð.

Hér er hann kominn, konungur englanna, hann sem gefa mun veröldinni von. Í kvöld mátt þú horfa í augu englanna. Á þessu kvöldi stendur tíminn í stað því eilífðin snertir andrána og himinn Guðs er opinn. Ef þú vilt máttu ganga að jötunni, krjúpa niður og lúta þessu barni. Ef þú vilt.

Hér erum við á þessu kvöldi. Hér ert þú. Útifyrir veggjum kirkjunnar er heimurinn með öllum sínum lokuðu dyrum og öllu því sem tefur og truflar og vill ekki taka við barninu. Veröldin hefur hvorki rúm né tíma fyrir þetta barn. Hún hefur aldrei pláss og tíminn er aldrei réttur. Töfin og flýtirinn ræður ríkjum í heiminum en núið finnur hvergi stað...

Hér stend ég, og allt er gengið um garð –
með gjafir í framréttum höndum, ég, sá er tafðist
gekk yfir þungfær löndin án þess að eiga
mér örugga stjörnu sem vísaði leið.
Stend hér í ókunnu fjárhúsi, fullu af myrkri.
Fagnandi söngur englanna liðinn hjá.

Ég, sá er tafðist. Einn í ókunnu hreysi
og augu græn sem maurildi djúpt í sjó
horfa frá jötunni.
Jórtrað er inni í myrkri
hjá jötunni þar sem barnið svaf.
Hannes Pétursson

Þannig orti skáldið Hannes Pétursson um töfina, en þú ert hér í kvöld. Þú ert hérna núna.

Ég þekki ekki þitt líf. Veit ekki hvaða dyr hafa lokast á þig og veit ekki út í hvaða nótt þú gengur þegar þú ferð héðan út. Hvort þar lýsi nokkur örugg stjarna sem vísi þér leið. En þú hefur valið að vera hér, staðnæmast hjá barninu þessa stund. Englar himinsins horfa í augu þín í kvöld og góður Guð sér og þekkir alla þína vegu. Sorgir þínar og gleði þekkir Guð. Barnið í jötunni er staðfesting þess að þú ert ekki einn. Sjálfur Guð veit hvað það er að vera manneskja í vægðarlausum heimi.

Guð er eilíf ást,
engu hjarta er hætt.
Ríkir eilíf ást,
sérhvert böl skal bætt.
Lofið Guð, sem gaf,
þakkið hjálp og hlíf.
Tæmt er húmsins haf,
allt er ljós og líf.
Stefán frá Hvítadal


Amen.

Limbó

Hér er prédikun Bjarna flutt í Laugarneskirkju á öðrum sunnudegi í aðventu, 7.12.2008 kl. 11:00

„Hvernig gat það gerst að við sofnuðum og tókum ekki eftir því þegar þjófurinn læddist að börnum okkar og tók frá þeim eirðina, andrána svo að þau urðu prógramminu að bráð í endalausri framtíð?”


I

Ég var að hlýða yngsta syni mínum yfir fyrir próf í líffræði í vikunni. Hvað haldið þið að standi í fyrsta kaflanum í fyrstu kennslubókinni í lílffræði sem unglingarnir okkar lesa í menntaskóla? Þar stendur að allt sem lifir deyi að lokum. Þessi tíðindi færir hann Örnólfur Thorlasíus unga fólkinu: Allar lífverur á jörðinni deyja þegar þær eru búnar að lifa, og bætir við þeirri staðhæfingu að líffræðin fjalli um lífið og eðli þess en geti ekki svarað spurningum um tilgang lífsins eða um guð. Ég verð að játa að ég renndi þakkarhuga til míns gamla lærimeistara úr MH. „Flottur karl hann Örnólfur” hugsaði ég.

Einhver myndi e.t.v. líta svo á að dauðinn sé svo sjálfsagt mál að ekki þurfi að hefja líffræðibók á því að ræða veruleika hans. En Örnólfur Thorlasíus hefur umgengist ungt fólk allt sitt líf og hann veit að það er hollt einmitt þegar maður er sextán að verða sautján að vera minntur á staðreynd dauðans, því aldrei er maður eilífari í eigin huga og þ.a.l. aldrei eins líklegur til að fara sér að voða. En vitaskuld er það engin frétt að allt sem lifir deyji að lokum. Á nákvæmlega sama máta er það engin frétt sem Jesús færir í guðspjalli dagsins er hann segir: „Himinn og jörð munu líða undir lok.” Þetta er einmitt það sem allir vita. Allt fólk veit að veröldin er laus á límingunum. Við vitum ofurvel að við sjálf og allur veruleikinn er eitt flæðandi mengi sem aldrei stendur kyrrt. Við þurfum enga kreppu til að kenna okkur þá staðreynd að fasteign er bara skynvilla. Ekkert er fast. Engin eign er varanleg. Munið þið gömlu Volvo-bílana? „Fasteign á hjólum!” stóð í afturglugganum á þeim og maður var bara snortinn af að lesa þetta. En auðvitað ryðguðu þeir alveg eins og allir hinir og voru engin fasteign þegar upp var staðið.


Enda þótt þessi vitneskja, vitundin um hverfulleika efnisheimsins, sé öllum ljós þá er svo merkilegt að það er ekki óalgeng tilfinning að orð Jesú í guðspjöllunum um endalok alls veki með okkur tilfinninguna fyrir því að verið sé að hóta okkur eða gera tilraun til að hræða fólk til trúar. En ekki er Örnólfur Thorlasíus að hræða framhaldsskólanema þegar hann segir þeim að allar lífverur deyi?! „Himinn og jörð munu líða undir lok,” er líka bara formáli Jesú að stórmerkri yfirlýsingu sem vert er að staldra við. Setningin hljómar svo: „Himinn og jörð munu líða undir lok en orð mín munu aldrei undir lok líða.” Hér er gott umhugsunarefni. Skyldi eitthvað vera sem ekki líður undir lok?



II

Við hjónin fórum saman í Borgarleikhúsið í þarsíðustu viku að sjá stórmerkilegt leikrit, Dauðasyndirnar sjö. Einn af fjórum leikurum þeirrar sýningar, Halla Margrét Jóhannesdóttir, syngur eiinmitt hér í kórnum og ég verð að segja að það var stórkostlegt að upplifa hana og samstarfsfólk hennar á sviðinu sem raunar teygði sig um allan stóra salinn í Borgarleikhúsinu. Í þessu stykki fá áheyrendur að standa á hliðarlínunni í miklum hildarleik sem byggður er á hinum Guðdómlega gleðileik eftir ítalska skáldið Dante frá upphafi 14. aldar þar sem skáldið sjálft fer í sérstakan leiðangur niður í gegnum hinar níu hæðir helvítis. Í þessu verki eru það fjórir trúðar sem taka að sér að segja söguna og leiða áhorfendur með sér um völdunarhús myrkurs og lasta og sú húsaskipan sem þar opnast verður á köflum óþægilega lík ýmsu sem maður þekkir of vel í eigin tilveru. Helvíti verður manni nákomnara, kunnuglegra en maður hefði óskað, og svo er hlegið að þessu öllu saman og þegar maður loks er sestur upp í bílinn sinn eftir sýninguna og búinn að spenna beltið spyr maður sig „Hver var raunverulega trúðurinn í þessari sýningu?” Og hvað heldur þú að einkenni nú helvíti samkvæmt sögunni? Höfuðeinkenni helvítis er það að þar er bara fortíð og framtíð en nútíð finnst engin. Á fyrstu hæð í þessu merka fjölbýlishúsi, sem er svo haganlega fyrirkomið að önnur hæðin er undir þeirri fyrstu og svo koll af kolli niður á við, þar heitir Limbó. Í Limbó er allt eins og við viljum hafa það. Þar er allt til alls, engan skortir neitt og smjör drýpur af hverju strái. En það er eitthvað. Eitthvað sem ekki er hægt að þreifa á... Einhver óeirð í öllu og öllum. Íbúar Limbó sjá og vita að þeir hafa allt... en það er líka allt sem þeir hafa. Ástæðan er sú að þar er ekkert nú, bara fortíð og framtíð. Óbreytanleg fortíð og endalaus framtíð en enginn andrá.


Þegar íslensk vísitölufjölskylda sest að kvöldverðarborði kostar það sérstakt átak að draga alla samtímis inn í andrána. Það þarf að þagga í nokkrum gemsum, slökkva á tölvum, slá út flatskjáinn, draga I-podþræði út úr eyrum, slökkva á tónlist í útvarpi o.fl. o.fl. bara til þess að tryggja að þessar fjórar til fimm manneskjur sem þarna ætla að matast saman séu til staðar þennan rúma hálftíma. Og stundum megnum við ekki að standa í þeim átökum sem þetta kostar. Hvert einasta heimili verður aftur og aftur skarkalanum að bráð. Ég hef sagt það áður hér að ég held að sú kynslóð sem nú stendur á þröskuldi sín sjálfstæða lífs í þessu landi sé ruplaðasta og rændasta kynslóð sem staðið hefur á íslenskri grund. Við höfum rænt hana núinu í andrúmi samanburðar og ódýrrar afþreyingar. Frá blautu barnsbeini hafa þau verið í prógrammi, fylgt leiðsögn í hópi. Í sífellu hafa þau svo mátt þola það að vera borin saman við hópinn og ætlað að uppfylla árangursstaðla á öllum sviðum. Enginn er í 4. bekk heldur allir á leið í þann fimmta. Enginn er í 8. bekk því það eru samræmdu prófin sem gilda. Og að þeim loknum kemur spurningin stóra: Hvað ætlar þú að verða? Því okkur kemur ekkert við hver þú ert núna, þar eð núið er ekki til, bara framtíðin þar sem samkeppnin bíður og allt árangursmatið. Við afhentum þessari kynslóð GSM símann í einhverskonar öryggisskyni. Fyrir var veröld þeirra svo sem nógu skarkalasöm en frá þeim degi varð ekki stundlegur friður. Um svipað leiti bættust við flókin fjarskiptaforrit á vefnum, - msn kom ofan á sms, og nú hefur Facebook sallast ofan á Myspace og allt er þetta skemmtilegt í sjálfu sér nema hvað það er mikið álag að lifa, missa ekki af, verða ekki seinn í prógramminu, heyra og sjá allt sem nema skal og skila öllum verkefnum á réttum tíma svo að besta hvíldin er sú að hafa eitthvað í eyrunum og fá þá að vera einn með sjálfum sér í skjóli einhverra tóna sem yfirgnæfa öll hin áreitin.


„Gætið ykkar, vakið!” Segir Jesús frá Nasaret. „Þið vitið ekki nær tíminn er kominn. Svo er þetta sem maður fari úr landi, skilji við hús sitt og feli þjónum sínum umráðin, hverjum sitt verk. Dyraverðinum býður hann að vaka. Vakið því, þið vitið ekki nær húsbóndinn kemur, að kveldi, á miðnætti, í óttu eða dögun. Látið hann ekki finna ykkur sofandi þegar hann kemur allt í einu. Það sem ég segi ykkur, það segi ég öllum: Vakið!“

Þú ert dyravörður. Þér ber að vaka. Ef stolið er úr húsinu er ábyrgðin þín.

Hvernig gat það gerst að við sofnuðum og tókum ekki eftir því þegar þjófurinn læddist að börnum okkar og tók frá þeim eirðina, andrána svo að þau urðu prógramminu að bráð í endalausri framtíð? Og til að bíta hausinn af skömminni þá erum við búin að skuldsetja þau í þeirri sömu framtíð. Hvernig gat þetta gerst?



III

Við heyrum lifandi tónlist hér í dag í flutningi frábærra listamanna Nýja Kvartettsins. Hvers vegna settum við ekki bara nýja diskinn þeirra í græjurnar? Hér eru þessi fínu hljómflutningstæki, hvað vorum við að þiggja heimsókn þeirra sjálfra? Ástæðan er sú að við þekkjum muninn á lifandi tónlist og varðveittri tónlist. Við þekkjum muninn á að vera í leik eða í prógrammi. Við vitum hvað það er að lifa núna eða lifa seinna. Við vitum hvað það er að finna eirð í sínum beinum, vera með sjálfum sér, lifa stundina. Við vitum m.ö.o. ofur vel hvað Jesús meinar þegar hann segir okkur að vaka!


Í guðspjalli dagsins ögrar frelsarinn okkur til þess að þora að lifa vakandi og láta ekki ræna okkur og rupla. Nákvæmlega sama málefni er til staðar í þriðja boðorðinu þegar það áminnir okkur og segir “Halda skaltu hvíldardaginn heilagan.” Gleymdu ekki að leika þér! er verið að segja. Leyfðu hvíld og endurnæringu að koma. Láttu ekki núið af hendi. Slepptu ekki frá þér andránni því annars muntu deyja. “Himinn og jörð munu líða undir lok en orð mín munu aldrei undir lok líða.” Skyldi eitthvað vera sem ekki líður undir lok? Spurði ég áðan. Fortíð og framtíð líða undir lok. Það er ekkert í fortíð þinni sem skilgreinir þig að eilífu og dag einn er framtíð þinni lokið. En í andránni er Guð að hlusta á þig. Guð er alltaf hér. Hann er núna. Og áður en Guð segir okkur í boðorðum sínum að stela ekki eigum annarra eða misvirða líf þeirra, mannorð og heilsu þá biður hann okkur að missa ekki sjónar af lífinu, núinu.


Ég kann ekki að svara því hvernig allt gat farið eins og það fór og ég veit ekki um neinn sem kann það svar. Það eina sem ég þori að fullyrða er það að svarið við fortíðinni og framtíðinni liggur í núinu. Hún Heiðrún sem hér var borin til skírnar áðan lifir í núinu og það er engin leið að hitta hana nema þar. Ef við ætlum að standa við loforð okkar gagnvart henni og öðrum börnum okkar þá verðum við að finna leiðina aftur inn í núið, þar bíða þau eftir okkur börnin og þar er líka hann sem sagði: “Hver sem tekur við einu [...] barni í mínu nafni tekur við mér.” (Matt. 18.5)

Amen.

Tvær meinlegar skynvillur

Bjarni samdi þessa ræðu alveg sjálfur og flutti hana við messu fyrsta sunnudag í aðventu
30.11. 2008 kl. 11:00.


“Eitt höfuðeinkenni hómó sapíens er það að við erum alltaf að rembast.”


I
Hvernig er að vera þú?
Hér stend ég og horfi á þig, hér erum við þessi hópur fólks saman kominn, og samt veit enginn hvernig það er að vera þú, nema kannski þú.

Í gær kom ég sjálfum mér á óvart og það gerðis við jafn hversdagslega iðju og skeggrakstur. Ég var í minni leikfimi, búinn að skjótast út í heitapott í Laugardalslauginni til að fá ferskt loft og taka inn leifarnar af sólarljósinu þar sem blessunin var að hníga undarlega snemma í suð-vestri. Næsta vers hjá mér var svo að fara út í kirkju og gefa saman hjón. Þá dugir nú ekki að vera órakaður svo ég dró fram græjurnar sem ég á til þess arna, en uppgötva þá að raksápan er búin. Stundum hef ég séð menn raka sig í útisturtunni í laugunum og ég hugsaði með mér að nú skyldi ég bregða á þetta ráð. En sem ég stend undir heitri bununni og hefst handa þá átta ég mig á því að allt snýr öfugt í hausnum á mér. Ég hef bara ekki haft þann háttinn á að raka mig í sturtu, og þetta hversdagslega verk vafðist fyrir mér hafandi enga spegilmynd af sjálfum mér til að horfa á. Ég stóð þarna eins og unglingspiltur við rakstursæfingar klaufskur og hikandi og uppgötvaði að í raun kynni ég ekki að raka mína eigin kjálka heldur kynni ég bara að raka karlinn í speglinum. Ég varð að hafa fyrir því að snúa hugsuninni frá spegilmyndinni, standa inni í sjálfum mér og gæta þess að skera mig ekki til blóðs. Þá gerðist það. Mér til undrunar fann ég hve langt var síðan ég hafði verið þarna staddur. Bara kyrr inni í sjálfum mér, hugsandi um mig, hittandi sjálfan mig fyrir. “Já, sæll!” sagði ég við sjálfan mig. “Hérna erum við þá báðir.” En klukkan var að verða og stutt í að bjöllurnar færu að hringja úti í kirkju og ég dreif mig áfram en stóð mig þó að því að segja við sjálfan mig með ásökunartóni: “Bjarni, þú ert alltaf að flýta þér eitthvert annað!”

Allan daginn var ég hálfpartinn með hugann við sjálfan mig og þessari spurningu laust aftur og aftur niður í hugann: Hvernig er að vera ég? Hvernig er bragðið af lífinu mínu? Hljómurinn í minni sál – hvernig er hann?

Mig langar að spyrja þig þar sem þú situr núna í kirkjubekknum, finnur fyrir eigin líkamsþunga og dregur andann: Hvernig er að vera þú? Hvernig er bragðið af lífinu þínu? Hvernig er hljómurinn í sálinni þinni? Eða í höfðinu á þér? Stundum er bara skarkali hérna uppi í kollinum á mér? Endalaus skarkali. Er nokkuð skarkali í þínu höfði?


II
Hann stendur fyrir framan fólkið sitt hann Jesús í guðspjalli dagsins. Hann er kominn heim í samkunduhúsið í Nasaret. Þarna þekkti hann hverja gólfflís, hverja súlu og bitana í loftinu hafði hann talið þúsund sinnum þegar hann var barn og hafði leiðst í helgihaldinu. Andlitin sem blöstu við honum voru gamalkunn. Í þessum andlitum hafði hann speglað sig frá því hann mundi eftir sér. Hér var eldra fólk sem hafði hastað á hann og hrósað honum sem krakka og jafnaldrar sem hann hafði verið samferða í skóla. Enn hafa sögur af bernskubrekum hans verið í minni margra sem þarna voru. M.a. atburðurinn þegar hann varð eftir á hátíðinni í Jerúsalem. Þetta var hans fólk. Og hún María hefur setið þarna og horft á drenginn sinn, elsta barnið sitt. Að líkindum orðin ekkja. Er hann stendur upp til að lesa þá er honum fengin bók Jesaja spámanns. Hann lýkur upp bókinni og finnur staðinn þar sem ritað er:

„Andi Drottins er yfir mér
af því að hann hefur smurt mig.
Hann hefur sent mig til að flytja fátækum gleðilegan boðskap,
boða bandingjum lausn
og blindum sýn,
láta þjáða lausa
og kunngjöra náðarár Drottins.
Síðan lukti Jesús aftur bókinni, fékk hana þjóninum og settist niður en augu allra í samkundunni hvíldu á honum. Hann tók þá að tala til þeirra: „Í dag hefur ræst þessi ritning í áheyrn yðar.“
Og allir lofuðu hann og undruðust þau hugnæmu orð sem fram gengu af munni hans og sögðu: „Er þetta ekki sonur Jósefs?” (Lúk. 4.18-21)

Það er mannlegt eðli að spegla sig í fólki og aðstæðum. Og það sem gerir þessa frásögn svo magnaða er einmitt sú gildishlaðna umgjörð sem hún hefur. Jesús er ekki í einhverju samkunduhúsi hann er í þorpinu sínu, innan um fólkið sitt. Hér er allt það sem hefur mótað hann og sagt honum hver hann er og hver hann ekki er. En Jesús kemur öllum á óvart með því að hann gengur ekki út frá spegilmynd sinni, talar ekki fyrir hönd Jesú Jósefssonar sem allir eru búnir að kortleggja frá fæðingu og teikna upp í huga sínum, heldur stendur hann inni í sjálfum sér þegar hann mætir fólkinu. Og það er rétt að rifja það upp að sagan endar með ósköpum því allir í samkundunni fylltust reiði er leið á samtalið, „spruttu upp, hröktu hann út úr borginni og fóru með hann fram á brún fjalls þess sem borg þeirra var reist á, til þess að hrinda honum þar ofan. En hann gekk gegnum miðja mannþrögnina og fór leiðar sinnar.” Segir Lúkas guðspjallamaður. (Lúk. 4. 29-30)


III
Við manneskjur búum við þá skynvillu að ýmist skynjum við okkur ofursmá eða ofurstór og við látum smæð okkar og stærð útiloka hvort annað. Það sem vakti reiði fólksins var það að enda þótt allir fyndu að Jesús skynjaði smæð sína frammi fyrir samfélaginu sem hafði alið hann upp og komið honum til manns, þá gat hann á sama tíma tekið við því stóra hlutverki sem honum hafði verið falið af Guði föður: „Í dag hefur ræst þessi ritning í áheyrn yðar.“ mælti hann, og fólkið spurði: „Er þetta ekki sonur Jósefs?” Og allt endaði með því að fólkið varð viti sínu fjær af reiði.

Manstu eftir Jesú á asnanum? Þar er þetta sama að gerast og því er sú saga líka gjarnan lesin einmitt á fyrsta degi í aðventu. Jesús er óendanlega smár á þessum asna þar sem hann ríður í átt að voldugum múrveggjum Jerúsalemborgar, um leið er hann svo ógnarstór að yfirvöldin óttast uppþot og óðagot hjá fólki og reiðiviðbrögðin verða sterk.

Hvernig er að vera þú? Skynjar þú hve smár þú ert? Hversu vanmáttugur þú ert og líklegur til að verða fyrir skakkaföllum? Skynjar þú að í raun og veru ertu deyjandi? Já, bráðum ertu ekki. Bráðum er ég ekki heldur. Getur þú í sömu mund lyft hjarta þínu og hugsað í anda þínum hátt upp og horft yfir líf þitt allt frá bernsku og til þessa dags? Já, það getur þú líka. Þú getur m.a.s. brugðið þér í andanum á leifturhraða til útlanda, farið á móti tímanum á einhvern fjarlægan stað þar sem þú áður varst. Þú megnar sömu leiðis að vera hjá fjarlægum ástvinum þar sem þau eru. Já, svo langt getum við gengið í þessu að við segjum allsgáð og vakandi áður en við göngum til altaris í samkundunni okkar: “Lyftum hjörtum vorum til himins og hefjum þau til Drottins!”
- Það er undarlegt að vera hómó sapíens.

Eitt höfuðeinkenni hómó sapíens er það að við erum alltaf að rembast. Ýmist óttums við að vera ekki neitt eða við rembumst við að sigra heiminn, en við eigum svo bágt með að taka við þeirri kláru staðreynd að við erum ógnarsmá og ógnarstór í senn og eigum þess aldrei kost að vera bara annað hvort. Hin sanna mennska Jesú var m.a. í því fólgin að hann hvíldi sáttur innra með sjálfum sér verandi í senn ógnarsmár og ógarnstór. Þess vegna náði græðgin ekki tökum á honum og hann þurfti ekki að eiga neitt nema fötin sem hann stóð í. Hann vissi að hann átti allt og þurfti því ekki að höndla neitt heldur gat hann bara miðlað áfram til allra.


IV
Þar er komin önnur mjög meinleg skynvilla sem Jesús frá Nasaret getur læknað okkur af. Við höldum að við séum það sem við höndlum. Við sjáum ekki betur en að menn séu afrekin sem þeir vinna, eignirnar sem þeir halda. “Merkin sýna verkin!” segjum við og höldum barasta að við höfum rétt fyrir okkur, að þannig séu menn vegnir og metnir í raun og veru. En þetta er ekki svona. Við erum það sem við miðlum. Þú ert fyrst og síðast það sem þú gefur en ekki það sem þú hefur. Og það sem þú hefur áttu ekki fyrr en þú ert búinn að láta það af hendi, þá fyrst áttu það!

Hvers vegna rís Jesús frá Nasaret upp yfir alla konunga þessa heims? Hvað er það sem gerir hann að konungi konunganna í vitund okkar? Það er bara þetta! Hann gaf allt. Hann var handa öðrum.

Þetta er t.d. ástæðan fyrir því að við erum í efnahagslægð núna. Kreppan er komin vegna þeirrar skynvillu að menn séu það sem þeir höndla. Svo förum við að rembast og rembast og leitast við að vera miklir menn en erum allan tímann að gera lítið úr okkur sjálfum, safnandi upp drasli og dóti í stað þess að miðla því. Sönn mennska vill ekki höndla heldur miðla. Hún vill dreifa auði og völdum og hugmyndum og hrósi og fegurð og umhyggju og virðingu... ...og öllum hinum gæðunum sem eru svo ágæt ef við kunnum að þiggja þau í stað þess að sækja þau.

Nú er lag fyrir mannsandann að rísa upp

Þessa prédikun sömdum við og fluttum hvort í sinni kirkjunni, Vídalínskirkju og Laugarneskirkju sunnudaginn 23.11. 2008 kl. 11:00.

I
‘Nú er lag fyrir mannsandann að rísa upp og skapa. Sú þjóðfélagsgerð sem sett hefur fjármagn ofar mennskunni er fallin og íslensk þjóð er gengin inn í hugmyndafræðilegt uppnám. Nú er lag fyrir mannsandann að rísa upp og skapa!’ Þessar hugrenningar og margar fleiri voru viðraðar á einkar athyglisverðu málþingi sem haldið var í Reykjavíkurakademíunni í gær á vegum húmanistahreyfingarinnar.

Þar var tjáð sú vissa að um leið og við hefjum nýja fjárlagagerð sé ekki síður brýnt að ákvarða þá þjóðfélagsgerð sem við viljum hafa og rækta.
Og spurt var: Hvort ætlum við að hugsa þjóðfélagsgerð okkar út frá þörfum manna eða markaðar? Spurt var þess sama og Kristur spyr í guðspjalli dagsins, - spurt að frumþörfum mannsins. Viljum við lifa í samfélagi þar sem allir njóta heilbrigðisþjónustu? Viljum við að menntakerfið sé opið öllum? Á samfélag okkar líka að vera handa minnihlutahópum eða eigum við að halda áfram að skipuleggja ójöfnuð?
„....hungraður var ég og þér gáfuð mér að eta, þyrstur var ég og þér gáfuð mér að drekka, gestur var ég og þér hýstuð mig, nakinn og þér klædduð mig, sjúkur og þér vitjuðuð mín, í fangelsi var ég og þér komuð til mín.” segir Jesús Kristur í guðspjalli dagsins. Hér er engin málamiðlun við valdið sem hagræðir í eigin þágu. Húmanistinn Jesús gerir skýlausa kröfu um manngildi.


II
Við fögnuðum því í vikunni að langþráð lán fékkst frá Alþjóða gjaldeyrissjóðnum, þótt sú gleði væri ekki skuggalaus. Nú skal hagkerfi okkar snúið í gang með handafli í þeirri von að hreyfillinn vakni og taki að virka eins og honum er ætlað. En hvað er honum ætlað? Vitum við hvert skal sigla fleyinu þegar vélar þess hafa verið ræstar? Nú ríður á að þjóðin komist í tengsl við vilja sinn. Þjóðarviljinn verður að rumska af dvala sínum og kannast við sjálfan sig ef vel á að fara því staðreyndin er sú að við höfum þegið mikið að láni frá alþjóðlegri valdastofnun sem auk þess hefur íhlutunarrétt og íhlutunargetu um málefni okkar. Við verðum að horfast í augu við þá staðreynd að þegar mikið vald safnast á einn stað þá er því iðulega misbeitt. Þannig er það í veröldinni og við höfum enga ástæðu til að ætla að annað gildi um alþjóða gjaldeyrissjóðinn en aðra digra sjóði þessa heims. Við lifum á tímum alþjóðavæðingar þar sem ofsafengin valdssöfnun á sér stað en ekki valddreifing. Lýðræði fer hrakandi í heiminum. Mannréttindi eiga undir högg að sækja. Ójöfnuður vex með skipulögðum hætti.

Valdið sem safnar sjálfu sér horfir á Ísland frá sjónarhóli hagkvæmninnar. Orkukreppa og matvælaskortur eru fyrirsjáanleg vandamál í veröldinni en hér eru fallvötn og hiti í jörðu. Hér er líka fiskur í landhelgi, nægtir af hreinu vatni og menntuð þjóð. Allt verður þetta ómetanlegt í fyrirsjáanlegri framtíð.

Ef við setjum upp gleraugu ofurvaldsins, horfum á landið okkar frá sjónarhóli samsteypunnar, orkurisans. Hvernig lítur þá hið vel rekna Ísland út? Rekstrareiningin Ísland! Hvernig skyldi hún vera?

Þar býr starfssöm þjóð sem þiggur laun en hefur látið samsteypunni eftir yfirráð auðlinda sinna.
Þar býr þýlynd þjóð sem unir sér við ódýra neyslu hins alþjóðlega afþreyingariðnaðar en hefur gleymt sögum sínum og ljóðum.
Stillt þjóð sem býr í fáum byggðakjörnum í hæfilegri nálægð við erlendar verksmiðjur sem nýta orkuauðlindir sínar á eyjunni.
Lipur þjóð sem annast móttöku ferðamanna og hefur af því tekjur að lóðsa þá um landið sem hún átti.

Kæri söfnuður. Ég vona að þið hristið hausinn innra með sjálfum ykkur yfir þeirri hryggðarmynd sem ég dreg hér upp. En ég dreg hana samt upp því hún er ekki svo fjarlægur möguleiki. Það segir sig sjálft að hér gæti verið um hagkvæman rekstur að ræða og þar með segir það sig líka sjálft að samsteypur veraldarinnar eru komnar með augastað á okkur. Og hvar eru þær? Þær eru hvarvetna þar sem mikið vald safnast á fáar hendur. Og við skulum ekki vera slík börn, - eða á ég að segja slíkir eyjaskeggjar? - að halda að þeir geti ekki verið í Alþjóða gjaldeyrissjóðnum. IMF er ekki vinur þjóðarinnar heldur yfirþjóðlegur banki í viðskiptum.
Við munum fá tilboð. Það verður haft samband. Tilboðin munu hljóma vel. Og þau verða borin fram af geðþekku fólki. Vafnvel góðum og gegnum Íslendingum. Tilboð um afsal nátúruauðlinda í ljósi erfiðrar stöðu. Þannig verður það.

Nú stöndum við Íslendingar frammi fyrir nýrri sjálfstæðisbaráttu sem verður harðari en sú sem stóð á 19. og 20. öld. Því nú er um mikinn auð að tefla. Áður var um það rætt af fullri alvöru að flytja sveltandi landslýð upp á Jósku heiðarnar því hér var ekkert að hafa. Sú staða er breytt. Við búum í ríku landi þar sem nýta má orku, sjávafla, hreint vatn og mannauð með arðbærum hætti. Ekkert nema sterkur, meðvitaður og samhentur þjóðarvilji mun standast í þeirri baráttu.

Hér kemur okkur að góðu haldi hin forna viska kristinnar trúar. Að kristnum skilningi er samansöfnun valds á fáar hendur óheillaþróun en dreifing þess er lífinu í hag. „Allt sem þér gerðuð einum minna minnstu bræðra, það hafið þér gert mér.” Segir Jesús Kristur m.a. í guðspjalli dagsins. - Ég birtist þér í hverjum einasta manni, er hann að segja. Valdið sem gefur líf, hugurinn sem sem stendur að baki öllu undri veruleikans hefur dreift sér svo kyrfilega að hann býr í hverri einustu persónu sem þú mætir. Það boðskapur trúarinnar. Og í pistli dagsins fullyrðir Páll postuli að öll sköpunin stynji og hafi fæðingarhríðir bíðandi þess að úr rætist fyrir mannfólkinu á jörðinni. - Allt sem lifir á samleið. Öll náttúran þjáist með manninum í heiminum og maðurinn þjáist með náttúrunni. Örlög manns og heims eru samantvinnuð. Enginn er einn.


III
Undanfarin ár hefur hugtakið mannréttindi verið vinsælt og mikið notað. Á málþingi húmanistahreyfingarinnar sem ég vitnaði til kom m.a. fram sú skoðun sem ég vil taka undir að það þýðir lítið að tala fjálglega um mannréttindi þegar fólk veit ekki í hverju mennskan er fólgin. Hvað er það að lifa sem heil og virk manneskja? Hvernig finnur maður tilgang með lífinu? Þessum spurningum þarf að svara í samfélagi dagsins. Á málþinginu var fullyrt að menntakerfið okkar hafi þann ágalla að það dragi fremur úr innra lífi barnanna okkar en að vekja þau til sjálfstæðrar vitundar. Já, það var talað um innra líf og það harmað hvernig tíðarandinn hefur rænt þorra almennings og ómótuð börn vitundinni um gildi þess að lifa innra lífi og að leyfa sköpunarþörfinni að blómstra. Þess í stað höfum við alið þau upp í stöðugum samanburði hvert við annað og látið þau synda eins og fiska í vatni sigurvegaramenningarinnar þar sem svo margir upplifa sig tapara og enginn lifir í núinu en allir eru að flýta sér eitthvert annað burt frá stað og stund og ipod-skarkalinn hefur tekið yfir svo að enginn getur hugsað heila hugsun. Í stað þess að við spyrjum börnin okkar um hamingju þeirra höfum við haft áhuga á fyrirætlunum þeirra. Hvað ætlar þú að verða? Höfum við spurt en látið vera að inna þau eftir því sem öllu varðar: Hver ertu? Þannig höfum við skert mennsku barnanna okkar um leið og við höfum talið okkur upptekin við að hlúa að þroska þeirra og gæta mannréttinda þeirra. Já, við þurfum að hugsa menntakefi okkar upp á nýtt. Hugsa það út frá þörfum barnsins.

Eins var á málþinginu rætt um eðli heilbrigðisþjónustu í hinni nýju þjóðfélagsgerð Íslands. Þar heyrðist sú skoðun að það sé hin rétta mennska að þú greiðir fyrir heilbrigðisþjónustuna á meðan þú ert heilbrigður en ekki þegar þú ert orðinn veikur og getur það ekki. Er þetta ekki hárrétt? Heilbrigðisþjónustu skyldi maður borga á meðan maður þarf hennar ekki við. Þetta hlýtur að segja sig sjálft. Því er það hagur okkar að hafa samfélag þar sem allir njóta öruggrar heilbrigðisþjónustu sem búið er að greiða.


IV
Já, nú verðum við að huga að þjóðfélagsgerðinni um leið og fjárlagagerð er unnin. Nú ríður á að þjóðarviljinn sé vakinn af blundi og við spyrjumst á um grundvallargildi. Viljum við, nennum við að lifa í lýðræðisþjóðfélagi þar sem tekið er mark á mannlegum þörfum, þar sem mannréttindi eru ræktuð og friður iðkaður? Viljum við, nennum við að hafa fyrir því að dreifa með okkur valdi og fjármunum svo að hér lifi þjóð sem verði sjálfstæður gerandi í eigin tilveru, eða ætlum við að afhenda frá okkur þjóðfélagið í hendur samsteypunnar?

Það skipbrot sem þjóðfélagsgerð okkar hefur liðið er e.t.v. ekki svo slæmt þegar upp er staðið. E.t.v. var gerð þjóðfélagsins einmitt röng. E.t.v fól hún í sér slíka meinbugi að svona hlaut að fara. Því við settum fé í fyrirrúm en ekki fólk. Nú er það krafa heilbrigðrar skynsemi og um leið krafa frelsarans að við setjum mennskuna í forgang og búum til þjóðfélag þar sem veruleikinn er allur með. Þar sem maður og náttúra er samferða og við strengjum þess heit sem manneskjur að yfirgefa ekki hvert annað uppi á þessari eyju heldur dreifum við valdi, hugmyndum, fé, hæfileikum og umhyggju. Já, nú er lag fyrir mannsandann að rísa upp og skapa!

Inntak lífsins er ást

Prédikun okkar flutt sunnudaginn 9.11. 2008

Textar dagsins: Jesaja. 12. 2-6, Rómverjabréfið. 10. 8-17, Matteus. 9. 35-38

“Já, hvað er það sem raunverulega getur linað mannlegar þjáningar? Ég spyr þig, vegna þess að ég veit að þú veist svarið jafn vel og ég. Hvað er til sem dregur úr kvíða, bætir sorg, mildar reiði, hjálpar í vanmætti... Það er mannleg snerting. Snerting og nærvera. Ást. Það er það eina sem dugir.”

I

Guðspjallið segir okkur frá því að Jesús kenndi í brjósti um mannfjöldann. Hvað er það?

Í fyrravetur fékk Matthildur dóttir mín þá hugmynd að fara í fjögurra mánaða heimsreisu um Asíu og Ástralíu á þessum vetri. Ég fann að sú tilhugsun olli mér strax kvíða að horfa á eftir henni tvítugri í slíka ferð. Hún var hins vegar mjög staðföst í þessu og hefur lagt samviskusamlega fyrir megnið af launum sínum og nú í upphafi mánaðarins lagði hún af stað ásamt nokkrum vinkonum. Fyrsti áfangastaður var Delí á Indlandi. Ég upplifði það nóttina sem hún fór að mig verkjaði fyrir brjóstinu þegar við kvöddumst. Ég kenndi til í brjóstinu, fann sárlega til vegna þess að á milli okkar ríkir ást og sú staðreynd að hún væri að leggja í slíka langferð kallaði fram líkamlegan sársauka. Þó hafði ég undirbúið mig vikum saman m.a. með því að eiga hér bænasamfélag með góðu fólki þar sem við reglulega felum hana og mörg önnur málefni góðum Guði. Guðspjallið segir frá því að Jesús hafði verk fyrir brjóstinu, hann fann til hérna er hann sá mannfjöldan, hann fann til í hjartanu.
Við verðum að gæta þess að rugla ekki saman ást og meðaumkvun. Sú kennd, að kenna í brjósti um einhvern, á ekkert skylt við meðaumkvun. Ástin býr í brjósti manns, meðaumkvunin er einhversstaðar annarsstaðar. Enginn vill láta aumkva sig en öll þráum við að vera elskuð og að elska.

II

Það er kristniboðsdagurinn í dag og þá er þetta guðspjall lesið í mörgum kirkjum og rifjað upp hvernig Jesús kenndi til þegar hann sá fólk, einkum fólk sem hafði margar óuppfylltar þarfir. Hann sá mannfjöldann og skildi og fann að þau voru hrjáð og umkomulaus eins og sauðir sem engan hirði hafa.

Það er margt fólk á Íslandi sem upplifir sig hrjáð og umkomulaust í dag. Það er mikill kvíði og þungar áhyggjur í brjósti margra. Ekki síst þeirra sem hafa fyrir börnum að sjá en eru að missa lífsviðurværi sitt. Það skiljum við.

Jesús Kristur horfir á íslenska þjóð og kennir til, kennir í brjósti um þau sem illa eru leikin og illa verða leikin. Hann aumkar engan, gerir ekki lítið úr neinum, en samlíður finnur til með fólki. Og svo segir hann við okkur: “Uppskeran er mikil en verkamenn fáir. Biðjið því drottin uppskerunnar að senda verkamenn til uppskeru sinnar.”

III

Höfum við ekki flest fundið fyrir því að það er líkt og gleðin sé horfin af mörgum andlitum sem við mætum. Það er áhyggjusvipur á fólki, kvíði í augnaráði og líka reiði. Við þessar aðstæður segir Jesús: “Uppskeran er mikil en verkamenn fáir. Biðjið því drottin uppskerunnar að senda verkamenn til uppskeru sinnar.”

Verkamenn Jesú Krists eru þau öll sem eiga hjarta sem finnur til með öðrum. Þau sem eiga augu til að sjá óuppfylltar þarfir meðbræðra sinna og löngun til þess að bæta úr, styðja, gleðja, vera samferða.

Sá sem horfir á meðbróður sinn með meðaumkvun ætlar ekki að vera samferða, hann er bara að horfa. Meðaumkvun er engin gæska. Meðaumkvun hjálpar engum en það gerir ástin. Ítrekað er um það fjallað í guðspjöllunum að Jesús horfið á fólk með ástúð. Við segjum stundum og ég þori ekki að sverja fyrir að hafa ekki einhverntíman orðað það þannig sjálf(ur) að Jesús hafi verið kærleiksríkur og góður maður. En það er villandi að tala þannig því Jesús var meira en kærleiksríkur. Kærleikur er ekki nóg. Guð sendi ekki son sinn í heiminn vegna þess að hann hefði kærleiksríka afstöðu til veraldarinnar. “Svo ELSKAÐI Guð heiminn” segir Biblían. “Svo elskaði Guð heiminn að hann gaf son sinn eingetinn.” (Jóh. 3.16)
Mér er ekki nóg að vita það að maki minn hafi kærleiksríka afstöðu til mín. Mér dugir ekki að finna að börnin mín hugsi til mín með kærleika. Það nægir mér ekki. Ekkert dugir hamingjunni minna en ástin. Ástin veldur nefnilega efnahvörfum. Hún er eins og eldur, hún lætur okkur kenna til í brjóstinu svo við brennum. Um leið og ég nefni við ykkur hana Matthildi dóttur mína þá finn ég til í hjartanu, vegna þess að ég elska hana, ég elska barnið mitt, og einmitt núna get ég ekki varist áhyggjum hennar vegna.

Ást veldur efnahvörfum en kærleikur veldur bara skipulagsbreytingum.

IV

Hlustaðu á þetta: “Þegar Jesús sá mannfjöldan gat hann ekki varist áhyggjum af stjónmálaástandinu.” Gæti þetta staðið í Biblíunni? “Þegar Jesús sá mannfjöldann varð hann þungt hugsi yfir hernámi Rómverja á Gyðingum og þeirri þróun sem það hafði hrundið af stað.” Nei, svona væri ekki hægt að lýsa Jesú. Jesús kenndi til. Hann horfði á fólkið og brann innra með sér, hann kenndi í brjósti um fólkið vegna aðstæðna þess.

Þessari köldu veröld dugir ekki bætt skipulag og aukinn kærleikur manna í millum. Kærleikur er ekki nóg. M.a.s. réttlæti er ekki nóg. Þessi kalda veröld þarfnast þess að vera elskuð. Hvert og eitt okkar þarfnast ástar. Við þurfum og þráum umhyggju sem sprettur af ást.

Hvað er það sem linar þjáningar? Já, hvað er það sem raunverulega getur linað mannlegar þjáningar? Ég spyr þig, vegna þess að ég veit að þú veist svarið jafn vel og ég. Hvað er til sem dregur úr kvíða, bætir sorg, mildar reiði, hjálpar í vanmætti… Það er mannleg snerting. Snerting og nærvera. Ást. Það er það eina sem dugir.

Ég heyrði um hversdagslegt atvik sem átti sér stað í húsi einu í borginni. Fimm ára stúlka vaknaði upp í rúmi sínu um miðja nótt því hana hafði dreymt illa. Hún hljóp berfætt inn í svefnherbergi foreldra sinna og vakt föður sinn grátandi. Pabbinn tók barnið í fangið bar hana aftur yfir í herbergið, lagði hana í rúmið, breiddi yfir barnið og strauk henni yfir hárið og sagði: “Nú skaltu sofna aftur og ekki vera hrædd, Guð og englarnir gæta þín.” - “Guð og englarnir er ekki nóg” svaraði þá telpan kjökrandi “Ég þarf einhvern sem hefur skinn.”

Fagnaðarerindi trúarinnar er einmitt það að Guð hefur skinn. Við trúum á Guð sem gerðist maður, tók á sig hold. Guð er með skinn til þess að við getum skilið inntak lífsins og þjónað lífinu. Inntak lífsins er ást.

“Nýtt boðorð gef ég ykkur” sagði Jesús við lærisveina sína. “Nýtt boðorð gef ég ykkur, að þið elskið hvert annað. Eins og ég hef elskað ykkur skuluð þið einnig elska hvert annað. Á því munu allir þekkja að þið eruð mínir lærisveinar, ef þið berið elsku hvert til annars.” (Jóh. 13. 34-35) Skynjarðu hve róttæk orð Jesú eru? Hann fyrirskipar ást milli lærisveina sinna. Einkenni kirkju hans á að vera elskan í samskiptum manna. Hvers vegna? Vegna þess að það dugir ekkert minna.

V

Nú eru erfiðleikatímar hjá Íslenskri þjóð. Tími kvíða og reiði. Í gær varð sá átakanlegi atburður að Alþingishúsið var grýtt af reiðum mannfjölda. Alþingi er vettvangur lýðræðisins, samtalsins sem þjóðin á innbyrðis. Við skiljum öll þær tilfinningar sem búa að baki þessu verki en réttmæti þess verðum við að meta.

Dýpst skoðað liggur ástæða bankahrunsins og allra þeirra atburða sem við erum nú að lifa í stjórnlausri græðgi, taumleysi. Við munum ekki bæta vandann með meira stjórnleysi. Öllu heldur verðum við að tala saman, virkja lýðræðið og iðka það. Samtímamenn Jesú bjuggust við uppþotum og byltingu hvar sem hann kom, því að hann hafnaði hverskyns órétti og gerði engan mannamun. Lærisveinar Jesú ólu þá von í brjósti að hann myndi fá þjóðina til að rísa upp gegn hernámi Rómverja en aðferð Jesú var alltaf hin sama, hann iðkaði samtal. M.a.s. óvinirnir þurftu að þola ástríki hans og virðingu. Lýðræði var göngulag hans í öllum samskiptum.

Nú eru örlagatímar sem krefjast róttækra aðgerða. Stjórnleysi er ekki róttæk aðferð því rót vandans sem við er að etja er einmitt stjórnleysi. Núna er þörf á róttækri elsku, elsku sem gerir engan mannamun og engar málamiðlanir um sannleikann heldur leitar hans uns hún finnur hann. Nú verðum við að elska, finna til hvert með öðru, verkja undan aðstæðum náungans, svo að sú samvitund megi skapast að við “eigum hvert annað og hönd í hönd stöndum við sterk saman.”

Amen.

Reiði

Þessa prédikun sömdum við og fluttum sunnudaginn 26. október 2008 í Vídalínskirkju og Laugarneskirkju.
Textar dagsins eru: I Mós. 18.20-21, Fil 3.17.-21 og Matt. 22.15-22


I
Þegar við tökum eitthvað sem er á okkar eigin valdi og gerum það að æðstu uppsprettu allra gilda þá höfum við goldið keisaranum það sem Guðs er. Á hinu forna tungutaki Bibliunnar heitir slíkt atferli skurðgoðadýrkun en á nútímamáli er það stundum kallað að baka sjálfum sér vandræði.
Hvort heldur það eru peningar eða þjóðerni eða hæfileikar einstaklingsins eða lögmál markaðarins eða hvaða aðrir þættir tilverunnar sem vera skulu sem við setjum á þann stall að vera æðsta uppspretta allra gilda þá erum við búin að baka okkur vandræði.
Í guðspjalli dagsins er Jesús að takast á við samtíð sína og er að segja einmitt þetta: Ekki gera það sem er takmörkum háð að guði. Gjaldið keisaranum bara það sem honum ber en Guði það sem Guðs er. Gætið þess að gera ekki dauðlega hluti að æðstu uppsprettu allra gilda vegna þess að þá eruð þið að dýrka skurðgoð, baka vandræði.

II
Ein er sú hugmynd sem orðið hefur viðtekin í samvitund okkar Íslendinga sem ég hygg að nú sé rétt að kannast við og taka af stalli sínum svo að hún skapi ekki frekari vandræði. Það er trúin á hinn sterka einstakling. Við höfum trúað því að það sé einstaklingurinn sem lifi og sigri, einstaklingsframtakið sem ráði úrslitum. Jafnframt höfum við treyst því að sérhagsmunir muni leiða til hagsældar fyrir fjöldann, fái þeir að njóta óhikaðs forgangs. Þar höfum við m.a. stuðst við hugmyndir um þróun tegundanna þar sem hæfasti einstaklingurinn hefur völdin og nær að dreifa erfðaefnum sínum en horft markvisst framhjá þeirri staðreynd að það sem ræður úrslitum um viðgang og vöxt í ríki náttúrunnar er ekki fælingarmáttur einstaklinga heldur samstaða hjarðarinnar, hópsins. Það er umhyggjan fremur en getan til árása sem mestu ræður um viðgang tegunda þegar náttúruhamfarir, uppskerubrestir, drepsóttir og utanaðkomandi hótanir ögra. Hæfni hópsins til að deila gæðum, skipta verkum og sætta andstæð sjónarmið ræður því hvort eitt samfélag nái að semja sig að nýjum aðstæðum hverju sinni. Eða hvað? Bíðum við Íslendingar núna eftir einhverjum sterkum leiðtoga, auðmanni eða ofurmenni sem leysa muni efnahagskreppuna? Nei, svo heimsk erum við ekki, við vitum vel að trúin á yfirburði einstaklingsins eru bara öfgar, trúaröfgar. Sagan um sigurvegarann, ofurmennið sem hlýtur ofurlaunin, er goðsögn. Markaðurinn og hans köldu lögmál var eftir allt ekki uppspretta lífsins. Nú þegar nauðsyn ber til snúm við okkur frá ævintýrum og tökumst á við veruleikann, kveðjum skurðgoðin, þökkum þessum þrjátíu aðalleikurum sem við lyftum á stall og drögum lærdóm af atburðum.

III
Önnur hugmynd þarf líka að falla af stalli sínum svo að þjóðfélag okkar megi vaxa til heilbrigðis. Það er trúin á þjóðernið. Þar höfum við mikla lærdóma að draga sem við megum ekki fara á mis við. Þjóð sem talar um hreindýr og tæjur og notar hugtakið pólverji sem regnhlífarhugtak yfir flest sem þykir ögrandi í fari útlendinga hefur goldið keisaranum það sem Guðs er. Hún hefur gert eigið þjóðerni að uppsprettu mannréttinda á annarra kostnað. Líka þetta heitir að baka sjálfum sér vandræði, dýrka skurðgoð. Útlendingar hafa ekki komið hingað til þess að ræna okkur heldur til þess að hreinsa upp skítinn okkar, leggja fyrir okkur gangstéttir, grafa skurði, sinna öldruðum og hverju öðru sem við höfum álitið lítils virði. Við höfum gengið að því sem gefnu að vera stolt af þjóðerni okkar og talið það sjálfsögð réttindi en jafnframt neitað öðrum blákalt um þann rétt. Fyrirlitningin og háðungin sem við nú þurfum að þola er léttvæg í samanburði og hún er heimasmíðuð. Trúin á þjóðernið er ávísun á vandræði rétt eins og trúin á hinn sterka einstakling sem í okkar tilviki hefur orðið að athyglisverðum sambræðingi þar sem þjóðernis- og einstaklingshyggja hefur tvinnast saman og ekki orðið til góðs.
Hin forna hugsun Gamlatestamentisins um skurðgoðadýrkun varar við þessari gildru og bendir á þá vitneskju í sameiginlegu minni mannkyns að æðsta uppspretta gilda má undir engum kringumstæðum vera í höndum manna heldur verðum við að staðsetja hið æðsta, réttlætið sjálft, utan við getusvið okkar sjálfra. Þess vegna heldur trúararfurinn því alltaf fram að Guð einn sé réttlátur og að ekki skuli leggja nafn hans við hégóma. Gullkálfurinn í gamlatestamentinu er ímynd þess gagnstæða, hann er frummynd skurðgoðsins í sagnaminni Biblíunnar. Hér blasir við hverjum sem vill sjá og skilja að Guðsþekking er hagnýt þekking. Það að gjalda keisaranum það sem keisarans er og Guði það sem Guðs er, er hagnýt lífsafstaða sem leiðir til farsældar. Það að geta tekið undir með postulanum þegar hann skrifar orðin sem hér voru lesin úr Filippíbréfinu “Föðurland vort er á himni” er vitnisburður um þá visku sem þekkir lífið og þau rök sem til friðar heyra.

IV
Og nú erum við öll svo reið. Og nú erum við öll svo áhyggjufull. Reið og áhyggjufull þjóð.

Í Guðspjalli dagsins er Jesús líka reiður. “Hversvegna leggið þið snöru fyrir mig, hræsnarar!” svarar hann andstæðingum sínum áður en hann biður þá að sýna sér skattpeninginn. Jesús birtist okkur merkilega oft reiður og áhyggjufullur í frásögnum guðspjallanna. Reiði er líkt og brunatilfinning. Hún er lífsnauðsynlegur eiginleiki sem gerir okkur fær um að varðveita heilsu okkar og hag. Sá sem ekki kannast við reiði sína er líkur manni sem verður að láta lyktarskynið duga í stað tilfinningarinnar fyrir því að vera að brenna. Það er ekki gott. En reiðin er þó flóknari en almenn taugaboð. Hún er mikið afl og hún sækir sér orku á ýmsa lund. Þekktasta reiðfrásögnin af Jesú er sú er hann rak út úr musterinu í Jerúsalem alla þá sem þar guldu keisaranum það sem Guðs er, en sögurnar eru margar fleiri og allar eiga þær einn sameiginlegan tón sem hjálpar okkur til að skilja eðli reiðinnar. Sterk er myndin úr 21. kafla Matteusarguðspjalls er Jesús hefur reiðst í musterinu og orðin þungu hafa fallið: “Hús mitt á að vera bænahús, en þið gerið það að ræningjabæli!” Þá koma blindir og haltir til hans og börn syngja í gleði og áhyggjuleysi í návist hans. Augljóst er að sú reiði sem Jesús tjáir er aðlaðandi. Hér er á ferð máttug og frelsandi reiði. Reiði sem gleður. Hvernig má það vera? Svarið er einfalt, reiði Jesú Krists er borin uppi af umhyggju. Sú reiði sem á rætur í umhyggju er máttug og aðlaðandi. Hún hýrgar augun og gerir okkur glöggskyggn á aðstæður. En reiðin sem sækir kraft sinn í ótta er lamandi og fælandi og gerir menn niðurlúta og ringlaða.

V
“Gjaldið þá keisaranum það sem keisarans er og Guði það sem Guðs er” mælti Jesús í reiði sinni, daginn eftir að hann hafði hreinsað musterið, samkvæmt frásögn Matteusar. “Þegar þeir heyrðu þetta undruðust þeir, yfirgáfu hann og gengu burt.” er skrifað. Reiði Jesú frá Nasaret var máttug og vitur. Ég hef hins vegar rekið mig á það iðulega þegar ég hef reiðst að þá er engu líkara en að greindarvísitala mín sé í frjálsu falli. Almenn og hversdagsleg heimska er einkenni þeirrar reiði sem á rætur í ótta. Það þekki ég vel í eigin fari. En ég þekki líka þá reiði sem gerir mig máttuga(n) og skyggna(n) á aðstæður. Ég trúi því að svipað sé ástatt um okkur öll. Mér virðist það vera regla að að því leiti sem reiði mín og áhyggjur eru bornar uppi af umhyggju sé hvorttveggja af hinu góða. En þegar óttinn er drifkraftur reiði minnar og áhyggja mín er vakin af skelfingu, þá er ekki á góðu von.

Hér er komin ein höfuðástæða þess hve mikils virði það er að eiga innra líf. Að eiga augu sem sjá út fyrir þennan heim og greina um leið hönd Guðs að verki í veröldinni. Samfélagið við Jesú Krist, lofgjörðin, þakklætið, feginleikinn sem við megum snúa að honum í öllum aðstæðum er lífgefandi og frelsandi afl. Í trúnni á þann Guð sem einn er réttlátur og einn er góður finnum við þann frið sem æðri er öllum skiningi og varðveitir hjörtu okkar og hugsanir í Kristi Jesú Drottni okkar. (Fil. 4.7)

Dýrð sé Guði, föður, syni og heilögum anda, svo sem var frá upphafi er og verður um aldir alda. Amen.

Að kannast við mennsku sína

Prédikun Bjarna Karlssonar flutt í kvöldmessu í Laugarneskirkju 12. október 2008
Guðspjall: Jóhannes 4. 46-53.


Í Guðspjalli dagsins stendur forréttindamaður í miklum háska. Það er erfitt að vera gæðingur í vanda. Undarlegt hlutskipti að vera angistarfullur fríðindamaður. E.t.v. höfum við Íslendingar ekki ósvipaða aðstöðu í samfélagi þjóðanna og þessi konungsmaður hafði í augum íbúanna í Kapernaúm og Kana.

“Í Kapernaúm var konungsmaður nokkur sem átti sjúkan son” segir sagan orðrétt “Þegar hann frétti að Jesús væri kominn frá Júdeu til Galíleu fór hann til hans og bað hann að koma niður eftir og lækna son sinn. En hann var dauðvona.”

Það er drjúgur spölur frá Kana niður til Kapernaum í átt að Genesaretvatni. Þangað var hann kominn í vagninum sínum þessi gæðingur Heródesar landsstjóra. Og þung hafa þau verið sporin fyrir hann að ganga opinberlega fram og biðja um hjálp. En hvað gerir ekki maður í neyð? Barnið var dauðvona heima. Þarna stóð hann frammi fyrir Jesú, bað hann að koma og reyndi að bera sig vel þótt hann vissi gjörla að á hann störðu augu með köldu hlutleysi. Menn hafa snúið sér við til að ranghvolfa augunum og glotta án þess að á því bæri. Það er eitthvað varðandi ófarir fólks sem bæði hræðir og kætir. Þarna stóð konungsmaðurinn og engum duldist skelfing hans þar sem hann stóð líkt og í skugga dauðans, og bað Jesú að koma og gera það strax. E.t.v. hefur fólk hvískrað sín á milli og spurst á hvort þessi oflátungur tryði því virkilega að hann hefði forgang að þjónustu meistarans og gæti bara fengið hann með sér á braut í vagninum sínum og skilið alla aðra eftir. Hvernig ætlaði Jesús að bregðast við?
“Þá sagði Jesús við hann: “Þið trúið ekki nema þið sjáið tákn og stórmerki.”
Ég ímynda mér að við þessi orð hafi feginsbylgja farið um mannfjöldann. Nú var meistarinn búinn að taka af skarið. Hann hafði gefið honum fyrsta höggið. Sá ætti eftir að fá það óþvegið.
“Þið trúið ekki nema þið sjáið tákn og stórmerki.” Sagði Jesús við konungsmanninn og horfði beint í augun á honum.
Þvílík snilldar afgreiðsla! Nú gat hann snúið við og skammast sín á heimleiðinni í fína vagninum. Það hlakkaði í mannfjöldanum og reiðin, vanmáttuga reiðin í garð forréttindapakksins sem aldrei, aldrei þurfti að dýfa hendi í kalt vatn og bjó við sitt öryggi hvað sem á öllu gekk kom upp í hálsinn og þyngdi andardráttinn. Það var ljóst að þessi nýi meistari kunni tökin á hlutum.
Þá gerðist nokkuð óvænt. Í stað þess að gæðingurinn snérist á hæli og gengi með særðu stolti til vagns síns þá gekk hann nær Jesú. Guðspjöllin eru fáorð. Við vitum ekki hvort hann kraup eða stóð en það sem hann sagði var þetta: “Drottinn, kom þú áður en barnið mitt andast.”

Konungsmaðurinn átti val. Hann gat gert eins og búist var við. Hann gat varðveitt persónulegt stolt sitt. Staðið hnarreistur í sársauka sínum. Það er hægt. Það er VÍST hægt. ...og látið líf barnsins sín fjara út. En hann gerði annað. Hann sleppti taki á stolti sínu, kvaddi stöðu sína sem konungsmaður og kom fram sem faðir barnsins síns. “Drottinn, kom þú áður en barnið mitt andast.”

Aldrei hafði mannfjöldinn kynnst þessari hlið á konungsmanninum. Fas hans var annað. Af orðum hans og atferli öllu skein það eitt að hann elskaði barnið sitt. Það eitt skipti máli, það eitt var öllu ofar. Bitlingar og vegtyllur, forréttindi og upphefð, völd og auður, ekkert af þessu átti huga þess manns sem nú stóð frammi fyrir Jesú. Fólkið sá að nú lýsti af honum styrk sem ekkert átti skylt við það vald sem hann áður hafði lotið og beitt, þjónað og hótað. Fólkið horfði í undrun og vissi ekki hvernig það átti að túlka atburðarásina. En Jesús skipti ekki um svip. Með sama einbeitta augnaráðinu horfði hann á konungsmanninn því prófi hans var ekki lokið. Nú var hálfleikur.
“Far þú, sonur þinn lifir.” Sagði Jesús hátt svo að allir gátu heyrt. Enn sé ég fyrir mér að augnaráð hans er hið sama. Órætt, athugult.
Og enn átti konungsmaðurinn val. Hann hafði vagninn til reiðu og hafði ætlast til þess að Jesús kæmi með sér. Hann var því vanur að fá sínu framgengnt. Hér var á ferð sú tegund manna sem ekki heyra nei sem svar. Átti hann að taka þetta gilt án tryggingar? Voru þetta eitthvað annað en orð? “Far þú, sonur þinn lifir!??” Hverslags afgreiðsla var það? Orðrétt segir guðspjallið: “Maðurinn trúði því sem Jesús sagði við hann og fór af stað.”
---
Hringir einhverjum bjöllum hjá þér? Sér þú hverju er verið að lýsa í þessari frásögn? Sér þú þá umbreytingu og uppstokkun gilda sem hér fer fram í örfáum línum í hinu forna guðspjalli? Það sem hér á sér stað er það sem verður að eiga sér stað í íslensku samfélagi ef börnin okkar eiga að fá að lifa. Skilaboð þessarar gömlu sögu eru svo brýn að þau varða afdrif afkomenda okkar. Hér fylgjumst við með persónu taka þá ákvörðun að kannast við mennsku sína. Það er gott að rifja það upp að þetta er annað táknið sem Jesús gerir í Jóhannesarguðspjalli. Fyrsta táknið var þegar hann breytti vatni í vín og varðveitti þannig gleði og heiður ungra brúðhjóna á sæmdardegi lífs þeirra. Hér er annað táknið þar sem Jesú aðstoðar aðframkominn hrokagikk í því að afsala sér fölsku stolti og kannast við mennsku sína. Í leiðinni var lífi barnsins hans þyrmt.
Hvað kostar upphefð í þessum heimi? Hvað kostar árangur í veröld samkeppni um auð og völd? Hann kostar nákvæmlega það sem bjargaðist í sögunni, hann kostar líf barnanna okkar. Það er ekki langt síðan ég tók eftir því í annarri fornri helgisögn sem skráð er í upphafi Lúkasarguðspjalls og fjallar um þungun Elísabetar móður Jóhannesar skírara, að í einkasamtali engils við Sakaría föður Jóhannesar farast englinum svo orð um barnið sem fæðast muni: “Hann mun ganga fyrir [Ísraelsmönnum] í anda og krafti Elía, til að snúa hjörtum feðra til barna sinna og gefa óhlýðnum réttlátt hugarfar...” (Lúk. 1.17)

Þetta er það sem gerist í Guðspjalli dagsins.

Atburðir síðustu daga kalla á endurskoðun á grunngildum íslensks samfélags. Við höfum verið full af sjálfum okkur. Við höfum hallað okkur að valdinu sem safnar sjálfu sér og lifir sjálfu sér og skuldar engum skýringar á gjörðum sínum af því að það er algilt í eigin augum. Á tímum Jesú skrýddi þetta vald sig sæmdarheitinu Pax Romana, hinn rómverski friður. Í dag heitir það Markaðurinn. Konungsmaðurinn trúði því að vald rómverska keisarans væri algilt, endanlegt. Þessu valdi laut hann og þessu valdi beitti hann. Það er eðli valdsins að viljir þú eiga það verður þú fyrst að lúta því, ganga því á hönd. Við höfum gengið Markaðnum á hönd. Við höfum þróað með okkur þjóðfélag þar sem lífsskoðanir eru litnar hornauga og öll hugmyndafræði er tortryggileg og ótæk. Í stað skoðana og gilda hafa komið markaðslausnir. Markaðslausnir og viðskiptafrelsi. Páll Skúlason heimspekingur hefur bent á það í fjölmiðlum síðustu daga hvernig markaðshyggjan hefur kennt okkur að samskipti séu bara viðskipti og eigi því helst að lúta lögmálum markaðarins. Í dag blasir við að þessu er öfugt farið. Viðskipti eru ekkert annað en samskipti. Það vitum við í dag og það blasir við augum okkar þegar gamaldags misskilningur, tortryggni og reiði af munni örfárra einstaklinga kosta miljarðaskuldir ófæddra barna hér uppi á þessari eyju. Viðskipti eru bara samskipti og þau lúta einfaldlega sömu lögmálum og öll samskipti gera. Þar eru á ferð sömu gildi, sömu hættur og sama þörfin fyrir siðferði og í öllum öðrum mannlegum samskiptum.

Þegar hinn almenni launamaður hefur spurt um rökin fyrir offsagróða og ofurlaunum þá hefur gilt svar hljómað á þessa leið: “Þér kemur þetta ekki við. Þetta er nú bara Markaðurinn.” Þessum svörum kyngdum við sem þjóð og þáðum skammvinnan ágóðann af þeim samningi. Í dag vitum við að það var rangt. Nú vitum við að þetta kemur okkur sannarlega við því það er engum til að dreifa nema sjálfum okkur við að bera ábyrgðina og taka afleiðingunum. Í dag vitum við að Markaðurinn er ekki meiri en lífið heldur er lífið meira en Markaðurinn og hann þarf að lúta lögum lífsins, ekki öfugt.

Konungsmaðurinn stóð frammi fyrir vali og það gerum við líka. Við getum snúið uppá okkur með stolti á kostnað barnanna okkar eða tekið þá ákvörðun að kannast við mennsku okkar. Ef við veljum mennskuna í stað hrokans bíður okkar það verkefni að tala saman og komast að niðustöðu um það hvernig við viljum byggja upp samfélag okkar og skila landinu í hendur komandi kynslóða með sæmd.

Þar getur viska trúarinnar orðið okkur drjúgt veganesti. Þar sjáum við t.d. þann sannleika að í raun er ekki hægt að tapa neinu í þessum heimi nema einu. Eina stóra tjónið sem við getum beðið er það að tapa sjálfum okkur.
Nú mun reyna á að við ekki látum óttann ráða för og seljum gæði lands og samfélags á brunaútsölu. Við megum til að tala saman og horfa saman til langrar framtíðar. Stærsta jarðneska gæfa hvers manns og hverrar þjóðar er sú að komandi kynslóðir blessi minningu þeirra sem á undan fóru. Nú verðum við að vera sannar manneskjur, nú verðum við að kannast við mennsku okkar, kannast við ábyrgð okkar og svara þessari spurningu: Hvernig viljum við skila Íslandi í hendur ófæddra kynslóða? Hvað viljum við að kynslóð næstu aldamóta erfi?

Viljum við erfa börnin okkar að lýðfrjálsu landi? Þá verðum við að iðka samtal þar sem allir koma að borðinu. Líka konur einnig aldraðir og börn, öryrkjar, útlendingar – allt fólk.
Viljum við erfa börnin okkar að fagurri náttúru og gjöfulum auðlindum? Þá verðum við að varðveita og virða náttúru landsins og finna sjálfbært jafnvægi milli nýtingar og verndar.
Viljum við erfa börnin okkar að friði? Þá verðum við að efla með okkur friðarmenningu. Við verðum að rannsaka friðinn, kanna eðli hans og þekkja þau rök sem til hans leiða.

Guð blessi Ísland.

Réttar áhyggjur eru góðar

Það er mikilvægt að þekkja muninn á réttum áhyggjum og röngum.

Réttar áhyggjur tengjast undantekningarlaust umhyggjunni í hjarta manns en það gera rangar áhyggjur ekki.

Að því leyti sem við þurfum fé til að sinna því sem við berum umhyggju fyrir er rétt og gott að hafa áhyggjur af peningum en annars ekki.

Réttar áhyggjur gera mann sterkan og óhræddan og reiðubúinn að takast á við veruleikann með köldu höfði og heitu hjarta.  Rangar áhygjur valda aftur reiði og vanmætti og ræna mann lífsnautninni.  

Nú er kjörtími til að temja sér réttar áhyggjur.  Verum þakklát fyrir það.

Bjarni Karlsson

Útrásargosar og öfundarmenn

Gott fólk. Hér er komin prédikun sem við hjónin sömdum fyrir þennan sunnudag.
Flutt í Laugarneskirkju og Garðakirkju 5.10.2008
Jes 55.1-5, Ef. 5.15-21 , Matt 22.1-14


I
Munið þið hér í hitteðfyrra þegar við vorum öll á leiðinni að deyja úr fuglaflensu? Vel gefið og upplýst fólk var farið að safna sér þurrmat og sumir þorðu ekki að fara að gefa öndunum brauð á Tjörninni af ótta við fugla? Ég man raunverulegar samræður yfir eldhúsborðið heima þar sem áhættan við að fara út fyrir landssteinana var rædd. Maður gat smitast eða lokast frá landinu. Síðar kom í ljós að það sem var mest smitandi var óttinn, ekki flensan.

Ég átti erindi í blómabúð á föstudaginn. Afgreiðslukonan tók mig tali og fór að ræða yfirvofandi vöruskort í landinu og þær áhyggjur fólks að það yrði ekki einu sinni hægt að fá bensín. Það var þá sem fuglafelansan rifjaðist upp í huga mér og við fórum að ræða þetta saman og velta fyrir okkur hvort ekki væri bara ráð að draga fram allan þurrmatinn og niðursuðudósirnar sem þjóðin safnaði í fuglaflesnufárinu. Svo kvöddumst við eftir að hafa hlegið hressilega.

Ótti smitast léttilega og við þurfum að vera glögg á eðli hans og megum til að gera upp við okkur hvort við ætlum að láta hann stjórna. Það er með óttann eins og tröllin, hann er það sem við ákveðum. Óttinn hefur þau tök sem við færum honum. Því var það hárrétt hjá Landlæknisembættinu, Lýðheilsustöð og Vinnueftirlitinu er þessir aðilar gáfu út sameiginlega yfirlýsingu fyrir helgi og vöruðu við bölmóði þar sem menn keppast um að taka djúpt í árinni og láta grimmilega spádóma dynja á fólki. Ágætur sálfræðingur Páll Einarsson að nafni kom líka fram og lýsti því hvernig vandinn styrkir fjöslkyldurnar. Hann hélt því fram, öfugt við það sem margur hefur sagt að ástandið í þjóðfélaginu hafi ekki orðið til þess að auka á hjónabandsörðugleika fólks. Sagðist hann telja þá örðugleika sem margar fjölskyldur standi nú frammi fyrir ekki þurfa að sundra fjölskyldum heldur þvert á móti geti það þjappað fólki saman. Við hjónin tökum undir það. Í allri okkar sálgæsluvinnu á þessu hausti hafa engin hjón leitað til okkar sem eru í hjónabandserfðileikum vegna fjárhagskreppunnar, það eru allt aðrar kreppur sem eru að leggjast á hjónaböndin. Fólk er ekki að skilja við maka sinn vegna fjármála. Íslenskur almenningur er bara stærri í sniðum en svo að það kreppi að undirstöðum þjóðfélagsins þótt harðni á dalnum. Íslensk þjóð mun halda ró sinni í gegnum þessa raun og við eigum ekki að þurfa þola það að gert sé lítið úr fólki með yfirlýsingum um glundroða sem ekki er fyrir hendi.

II
En nú skulum við tala saman um efnisleg gæði. Hvað vitum við um efnisleg gæði? Hvað veit hagfræðin eða heimspekin?

Grísku frumspekingarnir sem uppi voru meira en fimm hundruð árum fyrir Krist og voru forverar Sókratesar, Plató og Aristotelesar komust að þeirri niðurstöðu um veruleikann sem ekki hefur verið haggað að kyrrstaða sé blekking. “Panta hrei” sögðu þeir. Allt hreyfist, ekkert stendur kyrrt. Þú stígur aldrei tvisvar í sömu ána, því að í andránni er hún önnur en hún áður var. Allt er verðandi.

Hinn áhrifamikli breski hagfræðingur John Maynard Keynes sem starfaði á fyrri hluta síðustu aldar lét eina setningu vera niðurlag sinna fræða: “In the long run we will all be dead.” Á endanum erum við öll.

Heimspekin og hagfræðin vita það eitt um efnisleg gæði að þau eru á leiðinni framhjá okkur. Það er það eina sem hægt er að fullyrða með vissu. Allt er verðandi og á endanum erum við öll.

Íslensk þjóð er áhyggjufull vegna fjárhagslegrar stöðu sinnar. Orðin sem lesin voru úr bók Jesaja spámanns hér áðan voru mælt fram til þjóðar sem lifði meiri vanda en við nokkru sinni. Kjarni samfélagsins hafði verið herleiddur á brott til fjarlægs lands, helgidómar þjóðarinnar höfðu verið rændir og vanhelgaðir svo að ekki stóð steinn yfir steini í efnahagslegu eða félagslegu tilliti.

“Komið, öll sem þyrst eruð, komið til vatnsins og þér sem ekkert fé eigið, komið,” mælir Guð fyrir mun spámannsins., “komið, kaupið korn og etið, komið, þiggið korn án silfurs og endurgjaldslaust, bæði vín og mjólk. [...] Hlýðið á mig, þá fáið þér hina bestu fæðu og endurnærist af feitmeti. Leggið við hlustir og komið til mín, hlustið, þá munuð þér lifa. (Jesaja 55.1-5)

Trúin veit það sem heimspekin og hagfræðin segir um efnisleg gæði. Hún veit að það er fátt hægt að vita um efnið vegna þess að það er alltaf á leiðinni framhjá. Allt er verðandi. Það er merkilegt til þess að hugsa að orð spámannsins voru mælt um 50 árum áður en heimspekingurinn Heraclitus fæddist. “Panta hrei” hefur verið eignað honum.

“Hlýðið á mig,” segir gjafari lífsins “þá fáið þér hina bestu fæðu
og endurnærist af feitmeti. Leggið við hlustir og komið til mín,
hlustið, þá munuð þér lifa.”

Heyrir þú hjartsláttinn á bak við þessa rödd? Skynjar þú þann hug sem að baki býr? “Leggið við hlustir og komið til mín, hlustið, þá munuð þér lifa!”

Það er eitthvað varðandi lífið sem er endurgjaldslaust. Það er eitthvað sem ekki liggur í augum uppi en er þarna og hefur verið allan tímann á öllum öldum, eitthvað sem ekki kostar en allir vildu glaðir gefa aleiguna fyrir. Það er einhver misskilningur sem liggur ósagður í loftinu og lausn hans verður ekki tjáð, bara heyrð.

Þjóðin beið eftir því að Geir H. Haarde segði eitthvað á fimmtudagskvöldið, eða bara Davíð Oddsson eða einhver annar sem getur og veit og kann að leiðrétta misskilning. Þjóðin er að spyrjast á: Hvar er einhver sterkur, vitur einstaklingur sem getur leiðrétt afstöðuna milli okkar og hinna efnislegu gæða svo að þau haldi áfram að flæða til okkar? Rétt svar er þetta: Hann er hvergi. Lausnin verður ekki tjáð, bara heyrð.

III
Í guðspjalli dagsins er allt sem við óttumst, þar er allt þetta sem Landlæknir er að biðja okkur um að vera ekki að veifa framan í börnin okkar í hugaræsingi, þar er tortíming og brenndar borgir.
„Líkt er um himnaríki og konung einn sem gerði brúðkaup sonar síns. Hann sendi þjóna sína að kalla boðsgestina til brúðkaupsins en þeir vildu ekki koma. Aftur sendi hann aðra þjóna og mælti: Segið boðsgestunum: Veislu mína hef ég búið, uxum mínum og alifé er slátrað og allt er tilbúið, komið í brúðkaupið. En boðsgestirnir skeyttu því ekki.”
- Það er þensla í Guðspjallinu, athafnasemi og dugnaður með tilheyrandi skarkala og skorti á hlustun sem aftur hefur sínar afleiðingar.

Gjafari lífsins kallar: “Veislu mína hef ég búið, uxum mínum og alifé er slátrað og allt er tilbúið, komið í brúðkaupið.” En boðsgestirnir skeyta því ekki. “Einn fór á akur sinn,” segir orðrétt “annar til kaupskapar síns en hinir tóku þjóna hans, misþyrmdu þeim og drápu. Konungur reiddist, sendi út her sinn og lét tortíma morðingjum þessum og brenna borg þeirra. Síðan segir hann við þjóna sína: Brúðkaupsveislan er tilbúin en boðsgestirnir voru ekki verðugir. Farið því út á stræti og torg og bjóðið í brúðkaupið hverjum þeim sem þið finnið. Þjónarnir fóru út á vegina og söfnuðu öllum, sem þeir fundu, vondum og góðum, svo að brúðkaupssalurinn varð alskipaður gestum.”
Þegar hér er komið sögu gæti maður ætlað að Jesús sé að skamma duglega fólkið vegna þess að því hætti til að vera hrokafullt. Er ekki merking sögunnar eitthvað sem bankakarlar og útrásargosar mega taka til sín? Já, “bankakarlar og útrásargosar” segjum við núna um persónur sem við dáðum og öfunduðum fyrir örfáum dögum. Við smjöttum á orðaleppunum sem við veljum þeim og nýyrðaíþróttin hefur blómstrað. Og enginn virðist betur til þess fallinn að gefa kaupréttarsamninga-drengjunum á baukinn heldur en Jesús frá Nasaret. En sögunni er ekki lokið. Við erum sest inn í veislusalinn í huganum með öllum almenningi. Við erum almenningur. Í dag viljum við öll vera alþýðufólk en ekki þotulið. Gott og vel.
“Konungur gekk þá inn að sjá gestina og leit þar mann sem var ekki búinn brúðkaupsklæðum. Hann segir við hann: Vinur, hvernig ert þú hingað kominn og ert ekki í brúðkaupsklæðum? Maðurinn gat engu svarað. Konungur sagði þá við þjóna sína: Bindið hann á höndum og fótum og varpið honum í ystu myrkur. Þar verður grátur og gnístran tanna. Því að margir eru kallaðir en fáir útvaldir.“

Þú sleppur ekki! Jesús Kristur sleppir hvorki þér né mér undan kröfu sinni. Í þeim anda skrifar Páll postuli í pistli dagsins: “Hafið [því] nákvæma gát á hvernig þið breytið, ekki sem fávís heldur sem vís. Notið hverja stund því að dagarnir eru vondir. Verið því ekki óskynsöm heldur reynið að skilja hver sé vilji Drottins.” (Ef. 5.15-21)

Hvað var það sem fór úrskeiðis í sögunni? Afdrif hinna skeytingarlausu boðsgesta og mannsins sem ekki var í brúðkaupsklæðum urðu þau sömu. Skortur þeirra var af sama toga. Það er eitthvað eitt sem Jesús er að segja, það er eitthvað sem brúðkaupsklæðin standa fyrir, eitthvað sem er svo brýnt og mikilvægt að án þess erum við í frjálsu falli í veruleikanum, svo notuð séu kunnugleg og kvíðaþrungin orðasambönd. Og þetta eina er svo sammannlegt að það gildir beggja vegna hælsins í harki daganna, það gildir jafnt um þá sem græða og tapa, stóra sem smáa. Samt er það svo að enginn getur sagt það öðrum, en sá sem heyrir það hættir að óttast.

Frá þeirri stundu sem sál mannsins heyrir sér hann að það er engu hægt að tapa í þessum heimi. Eina raunhæfa tjónið sem þú getur beðið er að þú týnir sjálfum þér. Frá þeirri stundu sem þú heyrir verður meðhöndlun efnislegra gæða að íþrótt sem fólgin er í því að þiggja með þökkum, meðhöndla af leikni og veita svo áfram með gleði. Sá sem heyrir vill ekki framar eiga, langar öllu heldur að þiggja til að veita. Hann er stiginn út úr óttanum við hverfulleikann, hefur “skyggnst inn í hið fullkomna lögmál frelsisins” (Jak. 1.25) og getur því með þakklæti, rausn og fögnuði nýtt sér lögmál markaðarins og öll önnur náttúruleg lögmál án þess að lúta þeim.
Hlustaðu!: Veislu mína hef ég búið, uxum mínum og alifé er slátrað og allt er tilbúið, komið í brúðkaupið.

Dýrð sé Guði, föður og syni og heilögum anda svo sem var frá upphafi er enn og verða mun um aldir alda. Amen.

Samkynhneigð og kristin siðfræði

Föstudaginn 3.10. var haldið málþing í Þjóðminjasafninu í tilefni af útkomu bókar dr. Sólveigar Önnu Bóasdóttur lektors við Guðfræðideild HÍ sem ber heitið Ást, kynlíf og hjónaband. Hér gefur að líta erindi Bjarna sem hann flutti og gerði grein fyrir þeim kafla bókarinnar sem fjallar um samkynhneigð og kristna siðfræði:

I
Sá kafli bókarinnar sem hér um ræðir ber yfirskriftina samkynhneigð og kristin siðfræði. Það er mikill fengur fyrir íslenskt samfélag að kristinn siðfræðingur skrifi jafn gagnsæjan og hnitmiðaðan texta um þetta margþvælda málefni.

Hún hefur mál sitt á því að lýsa þeirri vissu sinni að hin kristna guðfræðihefð sé þjökuð af gagnkynhneigðarhyggu. Með þeirri yfirlýsingu tryggir hún að áhugasamir lesendur skoði greinina til enda því að annað hvort virka orð hennar móðgandi eða frelsandi.

Þá gerir hún grein fyrir umfangi verkefnisins og líkir kristinni siðfræði við breitt og mikið fljót sem rennur fram í tíma og rúmi og í það renna stöðugt nýir lækir. “Nýir straumar blandast eða blandast síður hinum þunga straumi” skrifar hún “nýir tónar heyrast, aðrir þagna.” (s. 66) Þannig vill Sólveig Anna að lesandinn skilji að kristin siðfræði er ekki klöppuð í stein heldur er hún lifandi arfleifð sem eyðileggst við geymslu en varðveitist við iðkun.

Textinn er edrú. Höfundur hyggst hvorki að sanna sjálfa sig né verja hagsmuni einhverrar hefðar heldur gengur hún erinda almannaheilla. Lýðheilsa og almenn farsæld eru þau stefnumið sem hún hefur. Þess vegna er andrúm textans heilnæmt og hressandi þar sem hún heldur á lofti kröfum gagnrýninnar hugsunar hvort heldur menn styðjast við Biblíuna eða aðrar heimildir í siðahugsun. “Kristin siðfræði sleppur aldrei undan þeirri kröfu að sýna á hvern hátt lausn Biblíunnar á siðfræðilegum vandamálum sé einnig góð lausn fyrir okkar samtíð.” segir hún (s. 71) og lýsir því jafnframt hvernig hefðbundin kristin siðfræði hafi einatt og iðulega hugað að rökum en ekki að bókstaf þegar hún notar Biblíuna sem heimild. Tekur hún dæmi af afstöðu kristinna manna til neyslu svínakjöts sem fordæmt er í Biblíutextum en viðurkennt að kristnum sið þar sem engin rök þykja hníga að því að hafna þessu ágæta kjötmeti. Og eins hefur sú þróun orðið í kristnum sið að þrælahald sem hvergi er hallmælt í Biblíunni er álitið rangt á forsendum gildra raka. “Það eru því rökin og ekki bókstafurinn sem gefa orðum Biblíunnar kraft og vald” segir Sólveig í grein sinni (s. 69) og kallar eftir einskonar samtali við texta Biblíunnar þar sem beitt sé félagssögulegri og túlkandi nálgun. (s. 68)

II
Er Sólveig Anna hefur útskýrt það göngulag sem hún telur hæfa kristinni siðfræði sem fræðigrein fer hún einnig nokkrum orðum um samkynhneigð í fræðilegu samhengi.

Hún bendir á að sögulegar og mannfræðilegar heimildir leiði í ljós að það hefur verið þekkt meðal ólíkra hópa á öllum tímum að fólk af sama kyni hafi átt í kynlífs- og ástarsamböndum. Jafnframt sé það undirstrikað og viðurkennt í nýrri rannsóknum að það sem ráði því hvernig litið sé á samkynheigð sé hið félagssögulega og menningarlega umhverfi. “Menningin setji mismunandi viðmið varðandi það hvað sé kallað eðlilegt og hvað afbrigðilegt.” (s. 73) Þar koma viðhorf félagsmótunarhyggjunnar inn í umræðuna hjá fræðimönnum, en tvær stefnur hafa verið mest áberandi í fræðilegri umræðu, félagsmótunarhyggjan annars vegar og hins vegar eðlishyggjan. Í samtali þeirra tveggja stefna er m.a. spurt að því hvort kynhneigð okkar mótist fremur af líffræðilegum eða samfélagslegum þáttum.

III
Þegar þarna er komið sögu tekur Sólveig Anna til við að skoða þá Biblíutexta sem einkum hafa verið notaðir gegn samkynhneigðu fólki í áranna rás og ekki síst í þeim átökum sem staðið hafa um málefni samkynheigðra innan kirkjunnar og standa að einhverju leiti enn. Er á vissan hátt ánægjulegt að sjá þegar þessi hluti greinarinnar er lesinn að þær spurningar sem þar er svarað brenna í raun ekki lengur á samfélagi okkar og í mínum huga stendur þessi texti sem vitnisburður um það að guðfræileg umræða skilar árangri. Sú grein sem hér um ræðir birtist fyrst í ritgerðasafni sem ber heitið Andspænis sjálfum sér og var gefið út árið 2005 á vegum Háskólaútgáfunnar og var þá hluti af mjög þungri umræðu sem nú hefur borið þann ávöxt að enginn málsmetandi guðfræðingur í landinu lifir í þeirri trú að Biblían fjalli um samkynheigð í merkingunni “ástar- og kynlífssamband tveggja sjálfráða, fullveðja einstaklina af sama kyni” svo notuð sé skilgreining Sólveigar Önnu sjálfrar. (s. 74) Útskýrir Sólveig Anna með klárum rökum að viðkomandi Biblíutextar fjalla ekki um samkynhneigð og því sé ekkert í þessum textum hjálplegt í leit að svörum við þeirri spurningu hvort sambönd homma og lesbía séu siðferðilega góð af þeirri einföldu ástæðu að þeir fjalla ekki um það sem spurt er að. (s. 75-78)

IV
Þá leggur Sólveig Anna fram spurningu sem hljóðar svo:
“Hvað hamlar því, ef eitthvað, að evangelísk-lúthersk kynlífssiðfræði geti samþykkt fjölbreytni á sviði kynlífs, í þeirri merkingu að hún samþykki kynlífs- og ástarsambönd homma og lesbía?” (s.79) Þessa spurningu skilur hún beinlínis eftir handa lesandanum vegna þess að hún er ekki bara fræðimaður heldur líka kennari. Texti hennar er “pedagógískur”, honum er ætlað að leiða til þroska. Í þeim anda gerir hún að tillögu sinni að kirkjan velti fyrir sér tvennu; Skilningi sínum á kynlífi, merkingu þess og tilgangi annars vegar og hugmyndafræði gagnkynhneigðarhyggjunnar hins vegar. Í beinu framhaldi leggur hún hentugt verkfærasett upp í hendur lesandans ef svo má að orði komast þar sem eru fimm hagnýtar skilgreiningar á ólíkum viðhorfum til samkynhneigðar innan kristinnar siðfræði, svo að lesandanum aukist yfirsýn og sjálfstæð hugsun.
Fjögur þeirra viðhorfa sem hún skilgreinir byggjast á gagnkynhneigðarhyggju en það fimmta og síðasttalda gengur gegn þeirri hugsun. Er greining hennar hjálpleg vegna þess að hún einfaldar hina flóknu mósaíkmynd sem í raun er til umfjöllunar þegar menn ræða um samkynhneigð í samfélagi okkar.

Fyrsta viðhorfið sem Sólveig Anna skilgreinir er öfgafyllst og það auðkennir hún með hugtakinu siðferðisskortur. Skilgreiningin hljóðar svo: Það að laðast kynferðislega að einstaklingi af sama kyni er óeðlilegt. Öll kynlífsiðkun samkynhneigðra stríðir gegn náttúrulegri, guðlegri skipan mála.

Annað viðhorfið auðkennir Sólveig Anna með hugtakinu sjúkdómur:
Það að laðast kynferðislega að einstaklingi af sama kyni er sjúklegt. Engin lækning er þó til við þessu og því til lítils að álasa fólki.

Þriðja viðhorfið merkir Sólveig Anna með hugtakinu blinda:
Það að laðast kynferðislega að einstaklingi af sama kyni ber vott um að eitthvað hafi verið úrskeiðis í sköpun Guðs. Menn fæðast með þennan ágalla og geta ekki breytt honum. Hugsanlegt er að viðurkenna ástarsambönd samkynhneigðs fólks ef þau einkennast af réttlæti og trúnaði.

Fjórða viðhorfið kennir hún við litblindu:
Það að laðast kynferðislega að einstaklingi af sama kyni ber vott um vissa ófullkomnun, en einungis lítils háttar ófullkomnun. Full ástæða er til að viðurkenna og samþykkja ástarsambönd samkynhneigðra sem jafnrétthá öðrum ástarsamböndum.

Fimmta viðhorfið er loks kennt við örvhendni, og er eins og fram er komið eina viðhorfið sem ekki er borið uppi af gagnkynhneigðarhyggju. Skilgreining þess hljóðar svo:
Það að laðast kynferðislega að einstaklingi af sama kyni er hvorki óeðlilegt né stríðir gegn náttúrlegri skipan. Sambönd samkynhneigðra, sem bygga á ást, trúnaði og réttlæti, eru siðferðilega góð.

Um þetta síðasttalda viðhorf segir orðrétt í grein Sólveigar: “Margbreytileiki á sviði kynlífs fólks er ekkert sem þarf að óttast svo lengi sem fullveðja sjálfráðir einstaklingar ráða för. Neikvæðni og fordómar gagnvart hommum og lesbíum byggja fyrst og gremst á misskilningi, fordómum og hroka. Svipaðir fordómar ríktu í eina tíð gagnvart örvhentu fólki en eru nú löngu horfnir í upplýstum samfélögum.” (s. 87) Fulltrúa þessa viðhorfs segir hún styðjast við eðlishyggjusjónarmið til að færa rök fyrir afstöðu sinni ásamt því sem áhersla sé lögð á að samskonar siðferðileg viðmið eigi að gilda fyrir öll náin sambönd, nefnilega trúnaður, réttlæti og ást. Þá er síður horft á form sambanda en fremur á inntak þeirra.

V
Síðasti kafli greinarinnar fjallar um nauðsyn þess að umbreyta kristinni kynlífssiðfræði. Þar undirstrikar Sólveig Anna það sem hún tók fram í upphafi að skilningur okkar á tilverunni sé þrælbundinn á klafa gagnkynhneigðarhyggju sem rekja megi til þeirrar tvíhyggju sem ríkjandi hafi verið í allri vestrænni menningu og þótt víðar væri leitað.

Í kristinni guðfræði og siðfræði leggur hún til að menn hætti að draga ályktanir í anda gagnkynheigðarhyggjunnar og þar með tvíhyggjunnar þar sem áhersla er lögð á kynin sem andstæður. Í stað hins gamla syndaskilnings hinnar kristnu kynlífshefðar þar sem allt kynlíf er skilið í ljósi syndafallsins leggur hún til að í endurskoðaðri kristinni kynlífssiðfræði sé lögð áhersla á gæði hins líkamlega sem er ekki andstæða hins andlega. Að kynverund mannsins fái uppreisn æru þar sem lögð sé áhersla á gagnkvæmni (mutuality) sem siðferðislegt gildi og hugsjón í allri umræðu um kynlíf. (!) Sólveig Anna leggur áherslu á að hugtakið gagnkvæmni í nánum tengslum fjalli ekki um það að vera af gagnstæðu kyni heldur að gefa af sér ást og kærleika og fá slíkt hið sama endurgoldið. “Gagnkvæmni byggir á jöfnuði og er góður mælikvarði á siðferðilega gott samband.” Skrifar hún. (s. 89) Hún vekur athygli á því að í hugmyndafræði gagnkynhneigðarhyggjunnar sé gjarnan lögð áhersla á gagnvkæmni undir formerkjum andstæðna. Þá er gagnkvæmni kynjanna fólgin í því að vera ólík og uppfylla hvort annað sem andstæður. Sólveig Anna varar við þessari hugsun þar sem hún sé liður í því að viðhalda ranglæti og kúgun í nánum tengslum. Gagnkvæmni í nánum tengslum er ekki fólgin í andstæðum heldur í gagnkvæmri samstöðu jafningja. Endurskoðuð kristin kynlífssiðfræði leggur áherslu á gefandi og uppbyggilegt hlutverk kynlífs. “Grundvöllur þessa starfs er sú sýn á kynverund og kynlíf að í því geti falist möguleiki manneskjunnar til að tengjast annarri manneskju djúpum tilfinningaböndum og í þeim tengslum tengist hún einnig Guði, skapara sínum.” (!) (s. 90)

Í lokaorðum undirstrikar Sólveig Anna að ekkert í grein hennar geri litið úr gagnkynhneigð eða kynlífs- og ástarsamböndum gagnkynhneigðra. Greininni lýkur með svofelldum orðum: “Sú áskorun sem kristin siðfræði stendur frammi fyrir í dag er að leggja gagnkynhneigðarrembu til hliðar.” (s. 90) Hér er ekki bara hraustlega mælt heldur viturlega, og vil ég bara segja, mæl þú manna heilust Sólveig Anna.

Ást, kynlíf og hjónaband

Málþing um kynheilsu og mannréttindi verður haldið 
í Þjóðminjasafninu föstudaginn 3. október kl. 14:00 - 16:00

 í tilefni af útkomu bókar dr. Sólveigar Önnu Bóasdóttur með ofangreindum titli.



Framsögur verða sem hér segir:
Guðrún D.Guðmundsdóttir, framkvæmdastjóri Mannréttindaskrifstofu Íslands: 
"Ofbeldi og mannréttindi" 

Jóna Ingibjörg Jónsdóttir, kynfræðingur: 
“Réttindi kynverundar - hvað er langt í land?”

Dr. Sigríður Guðmarsdóttir, prestur: 
“Menning, kirkja og hjónaband í hinsegin ljósi”

ÞorvaldurKristinsson, bókmenntafræðingur: "Samkynhneigðin og ástin" 

sr. Bjarni Karlsson: "Samkynhneigð og kristin siðfræði"



Fundarstjóri er Helgi Hjörvar Alþingismaður



Í upphafi mun dr. Sólveig Anna ávarpa og setja málþingið 
og í lokin verður boðið upp á fyrirspurnir til hennar og framsögumanna


.

Málþingið er haldið að frumkvæði 40 menninga úr hópi presta og guðfræðinga sem láta sig baráttu fyrir mannréttindum og hjónabandi samkynhneigðra varða og í tilefni útkomu bókar dr. Sólveigar Önnu Bóasdóttur, nýráðins lektors í guðfræðilegri siðfræði við HÍ með ofangreindum titli.


Hagkvæmur rekstur og heimasæla

Ég má til að segja hérna frá nýju námskeiði sem ég stend fyrir í safnaðarheimili Laugarneskirkju næstu sex þriðjudagskvöld. Yfirskriftin er sú sama og hér að ofan.

Ég fékk skemmtilegustu konu sem ég hef hitt lengi Margréti Sigfúsdóttur snilling og hússtjórnarkennara til að útskýra einfaldlega hvernig hægt er að gera góðan og ódýran mat án þess að henda helmingnum af honum. Sjálfur tilheyri ég pakka-kynslóðinni. Örbylgjan varð okkar lausn með tilheyrandi umbúðum og drasli af því að við höfum ekki tíma. Margrét kann ráð við þess háttar.

Pakka-kynslóðin er líka alltaf að láta narra sig til að henda peningum. Þess vegna fékk ég langreyndan bankamann, kerfisfræðing og heimilisföður til að kenna okkur einfalt heimilisbókhald. Hann heitir Snorri Halldórsson og er öðlingur og gull að manni. Sjálfur mun ég svo tala tvö síðustu kvöldin um hina fornu visku sem býr á bak við bænina "Gef oss í dag vort daglegt brauð" auk þess sem ég fjalla um hvað við meinum þegar við segjum að heimilið sé heilagt.

Þetta verður bara gaman. Fyrst tvö þriðjudagskvöld með Margréti svo önnur tvö með Snorra áður en ég kenni tvö síðustu kvöldin. Við byrjum þriðjudaginn næsta, 30.9. kl. 20:40 og tímum lýkur 22:00.

Nú hefur fólk sem sagt góða afsökun fyrir því að koma í kirkju. Allir þurfa jú að spara! Nú heldur enginn að þú sért að koma út úr skápnum, skilja, frelsast eða brjálast þótt þú leggir bílnum fyrir utan kirkjuna að kvöldi til. Notaðu þetta einstaka tækifæri, finndu Laugarneskirkju á leitarvél já.is og láttu vaða!

Bjarni Karlsson, sóknarprestur